Gebiedsontwikkeling volgt etiket

In 2012 werd de organisatie van de volgende editie van de tienjaarlijkse wereldtuinbouwtentoonstelling Floriade aan Almere toegewezen. Almere bedacht een plan waarmee het evenement in 2022 gekoppeld wordt aan uitbreiding van de stad. Dat biedt ook de mogelijkheid om een impuls te geven aan de zuidoever van het Weerwater waarvan de toekomst jarenlang onduidelijk was. Ondanks visionaire ideeën van de oorspronkelijke ontwerpers vormde het gebied aan de zuidkant van het kunstmatig meer in Almere Stad een onsamenhangend geheel met, onder andere, het beroemde wijkje De Fantasie, een busstation en een camping.

De ambities rond de Floriade worden ingezet om het bestaande stadsmotto van groene stad kracht bij te zetten. In het verlengde van de eerder opgestelde ‘Almere Principles’ (2008) – een serie doelstellingen voor een ecologisch, sociaal en economisch duurzame toekomst die de stad koppelde aan haar gewenste groeiscenario (Schaalsprong) – moeten locatie en evenement boegbeeld van een nieuwe versie van de groene en gezonde stad worden. Doel is om de groene, landschappelijke kwaliteiten van de stad te verbinden aan die van een duurzame stad van de toekomst.

Daartoe is voor de ontwikkeling gekozen voor het thema 'Growing Green Cities', onderverdeeld in subcategorieën ‘voeding’, ‘energie’, ‘gezondheid’en ‘vergroening’. Deze vooruitstrevende duurzame gebiedsontwikkeling van circa 60 hectare groot krijgt verder vorm in het masterplan van MVRDV (pdf), Winy Maas als supervisor en een team van Amvest, Design Erick van Egeraat en Witteveen+Bos dat eind 2018 wordt aangewezen als exclusieve samenwerkingspartner voor de realisatie van Floriadeterrein en Floriadewijk.

Nieuw stedelijk symbool

De ontwikkeling wordt in de jaren na 2012 regelmatig gefrustreerd door impasses, zowel inhoudelijk, bestuurlijk als financieel. Met het besluit, half juni 2020, door de gemeenteraad van Almere om definitief door te gaan met evenement en gebiedsontwikkeling wordt de knoop doorgehakt. Ondanks de coronacrisis en ondanks een oplopend financieel tekort, zet de gemeente de ontwikkeling door. Daarmee is de intentie duidelijk om het concept tuinbouwtentoonstelling op een aantrekkelijke en eigentijdse manier neer te zetten, maar ik wil hier vooral ingaan op de Floriade als ‘kapstok’ voor gebiedsontwikkeling. De Floriade is niet alleen een evenement, maar ook een gebiedsontwikkeling én een nieuw stedelijk symbool. 

De Floriade is een mooi voorbeeld van een veel bredere trend van thematische gebiedsontwikkeling. Dat kan omschreven worden als een vorm van gebiedsontwikkeling waaraan een specifiek thema wordt opgehangen. Dat thema voert de boventoon; het aantallen woningen, dichtheden en functies staat veel minder nadrukkelijk in de aandacht. In het geval van de Floriade is het thema een tienjaarlijkse wereldtuinbouwtentoonstelling die het vooruitstrevende duurzame en groene profiel van de organiserende stad kracht moet bijzetten.

Almere Duin | Flickr/Nanda Sluijsmans

De aanstaande Floriade past ook in een reeks van recente thematische gebiedsontwikkelingen in Almere. Zo creëert ontwikkelaar en investeerder Amvest sinds 2018 met Almere Duin een thematisch stadsdeel in optima forma. Op een locatie waar geen natuurlijk zand of strand aanwezig was wordt dat in de nieuwe wijk wel gesuggereerd. Zelfs binnen de kunstmatige context van het op de Zuiderzee veroverde nieuwe land is dit een opvallend voorbeeld van thematische gebiedsontwikkeling. Maar ook elders in de stad laten de ontwikkeling van Nobelhorst (‘Het dorp van Almere’) en Oosterwold (‘Landschap van initiatieven’) zien dat gebiedsontwikkeling steeds vaker een motto meekrijgt. Anders gesteld: stedenbouwkundige, architectonische of landschappelijke criteria worden steeds vaker geflankeerd door bedachte thema’s.

Landelijke trend

Ook elders in ons land stapelen de voorbeelden van thematische gebiedsontwikkeling zich op. Een greep uit de actualiteit:

 In Halfweg ontstaat SugarCity (Cobraspen) waar, voortbordurend op de vroegere functie als suikerfabriek, gestreefd wordt naar een verzameling aan werk-, winkel- en eventlocaties. Verschillende restanten van de suikerfabriek zijn of worden getransformeerd en nieuwe toevoegingen gepland zoals een Outlet Store.

Op het terrein van Paleis Soestdijk in Baarn komt Made by Holland (DGA MeyerBergman Erfgoed Groep). Hier fungeert de grandeur van het paleis als basis voor een plan dat voorziet in een herprogrammering van het paleis, park én het bouwen van appartementen en vrijstaande huizen. Hoofddoel is om er ‘een onafhankelijk podium voor de kroonjuwelen van de Nederlandse maak- en kennisindustrie’ te laten ontstaan. Hier gelden als leidende thema’s: mondiale uitdagingen met Nederlandse oplossingen op het gebied van water, agricultuur & voeding, energie en gezondheid.

En in Helmond wordt door de gemeente samen met verschillende partijen - waaronder UNStudio, VolkerWessels en de provincie Noord-Brabant - gewerkt aan Brainport Smart District. Deze ontwikkeling is gethematiseerd rond het toepassen van geavanceerde technologieën die tot een duurzame, circulaire wijk met veel sociale cohesie zal leiden. Opvallend is dat deze wijk aan Brandevoort grenst, een bekend en al wat ouder voorbeeld van thematische gebiedsontwikkeling. In deze Vinexwijk is op een historiserende stijl van een 17e-eeuws Brabants stadje voortgebouwd.

Betekenisvolle thema’s

Is het mogelijk om op iedere gebiedsontwikkeling zomaar een willekeurig thema te plakken? Dat kan natuurlijk wel. Denk maar aan het Tudorpark in de polder van Hoofddorp. Maar Peter Kuenzli vindt dat een thema voor gebiedsontwikkeling alleen hout snijdt als die is ingebed in de historische of architectonische context van een gebied en de mensen die daar wonen en werken. Dat betekent dat er voldoende aandacht moet zijn om te onderzoeken wat sterke en betekenisvolle aanknopingspunten in een gebied zijn waaraan de nieuwe gebiedsontwikkeling verbonden kan worden.  

Kuenzli weet waar hij over praat. Hij was van 2006 tot 2010 projectdirecteur bij de herontwikkeling van vliegveld Twenthe. Daar werd door Kuenzli en zijn team een zorgvuldige verkenning naar de unieke kwaliteiten van het gebied zelf en vooral van de ontwikkelingen eromheen uitgevoerd. Dat was een bewuste keuze vanuit de overtuiging dat het gebied alleen met succes kon worden herontwikkeld wanneer relaties met de wijde omgeving verkend waren. Zo konden latere keuzes voor een thematische gebiedsontwikkeling worden geschraagd met data en kansrijke tendensen. Kuenzli noemt als voorbeelden de urgente ecologische opgaven die op een groter schaalniveau in de regio Salland speelden, alsmede de samenwerking van onder meer Boeing, Stork Fokker en de Universiteit Twente rond een Thermoplastic Composites Research Centre (TPRC). Maar ook het aanbieden van, voor Twente unieke landgoedachtige woonmilieus die met particulier (PO) en collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO) tot stand konden komen.

Hoe vanzelfsprekend het ook lijkt, Kuenzli stelt vast dat juist die hechting met een streek in een gebied essentieel is. Het moet volgens hem altijd gaan over het ontdekken van de kracht van een regio en de daar aanwezige actoren. Die strategie biedt volgens Kuenzli ook nog een ander voordeel. Zo komt namelijk ook de aanwezige particuliere kracht in een gebied in beeld en wordt er niet uitsluitend geleund op institutionele partijen als banken en beleggers. Juist in die lokale connectie kan gebiedsontwikkeling innovatief en van toegevoegde waarde zijn.

Kuenzli ziet in het algemeen weinig interesse voor onderzoek naar relevante aanknopingspunten voor nieuwe thematische gebiedsontwikkelingen. Gebiedsontwikkeling is zo, naar zijn mening, te veel verworden tot een speelveld van partijen die varen op investeringskansen. Daarbij komen gethematiseerde plannen goed van pas om de aantrekkelijkheid van een gebied te vergroten doordat een woonomgeving wordt geboden waarmee bewoners zich kunnen identificeren. Het streven naar duurzame, inclusieve woningbouw is vaak niet meer het hoofddoel of verdwijnt achter een façade van een thematische woonbeleving. Dit in weerwil van overheden die met beleid bepaalde eisen kunnen stellen. Zo gaat het ook bij thematische gebiedsontwikkeling in de ogen van Kuenzli meestal vooral om kapitaal dat op zoek is naar een belegging. Voor Kuenzli is het essentieel om voldoende tegengas te geven aan investeringsvastgoed en ervoor te zorgen dat een gebiedsontwikkeling geborgd, verweven en ingebed is.

Geloofwaardig

Lars Mosman kan zich wel vinden in de kritische analyse van Kuenzli. Hij is ontwikkelaar bij DubbeLL-buurtontwikkelaars en werkte eerder bij Johan Matser (nu Synchroon) en Heijmans Vastgoed/ProperStok aan gebieds- en conceptontwikkeling. Mosman bevestigt in elk geval dat veel bewoners en ondernemers een actievere rol ambiëren bij ontwikkelprocessen. Bewoners, vaak verenigd in burgerinitiatieven, zijn op zoek naar meer regie op de eigen leefomgeving. Daarbij is de bestaande situatie of context niet zelden de aanleiding van waaruit mensen betrokken zijn. Anders gesteld: bewoners waar Mosman mee werkt, vormen vaak zelf actief de link met de context. Dat is in zijn ogen dan ook een cruciaal element dat structureler van aard is en daarmee voorbijgaat aan vluchtige trends.

Veel thema’s bij gebiedsontwikkeling schaart Mosman onder de noemer trends. Of het nu Blauwestad, Brandevoort of Holland Park in Diemen is, bewoners vinden het juist vaak prettig om hun woonidentiteit op een thematische wijze versterkt te zien. Authenticiteit noemt hij daarbij een belangrijk begrip, in de betekenis van geloofwaardig. Een thema moet navolgbaar en uitlegbaar zijn. Geloofwaardig is niet alleen van toepassing op motto’s die naar het verleden kijken, maar net zo goed op innovation districts of vooruitstrevende thema’s zoals duurzaamheid die een nieuwe toekomst propageren. Mosman refereert vooral aan historische thema’s, zoals aan de ontwikkeling van Katendrecht waar rauwheid als een sturend thema is ingezet of aan Inverdan in Zaanstad waar Zaanse ‘authenticiteit’ tot een beeldbepalend element is gemaakt. Contextuele verwevenheid, authenticiteit en thematisering liggen in de ideale gebiedsontwikkeling van Kuenzli en Mosman in elkaars verlengde; de uitvoering moet alleen wel goed en zorgvuldig gebeuren.

Blauwestad in Groningen | Ineke Lammers

Volgens Mosman is het spel met authenticiteitsthema’s een reactie in de samenleving op mondiale onzekerheden. Veel mensen zijn immers op zoek naar geborgenheid en een hechte(re) samenleving. Hij ziet de thematische gebiedsontwikkeling dan ook niet snel verdwijnen. Het illustreert in zijn ogen óók de verdere volwassenwording van gebiedsontwikkeling in Nederland. Mosman voorziet dat steeds vaker en duidelijk gekozen wordt voor (kleine) doelgroepen en een dialoog daarmee om tot gebiedsontwikkelingen te komen die steeds meer onderscheidend van elkaar zijn.

Geen Legowinkel

Bij Tjeerd Herrema roept dat wel de vraag op over wat voor vorm van stedelijkheid we het dan nog hebben. Herrema was als wethouder in Almere van 2015 tot 2018 betrokken bij de ontwikkeling van de Hortuswijk, zoals het Floriadegebied heet als het zes maanden durende evenement is afgelopen.

Herrema ziet de groeiende verzameling gethematiseerde stadsdelen als een lappendeken, als een onsamenhangend geheel. Bij een sterke, in de tijd gegroeide identiteit van een gebied of stad biedt die gelaagde achtergrond vaak bruikbare aanknopingspunten. Het gaat dan om de mogelijkheden tot het contextualiseren van gebiedsontwikkeling waar Kuenzli aan refereert. Bij een jonge stad als Almere is die (historisch) gelaagde context veel minder aanwezig. Maar door die relatieve afwezigheid van context, heeft thematische gebiedsontwikkeling juist in Almere kunnen floreren. Het is de gethematiseerde ontwikkeling van de stad zelf die zo een nieuwe context vormt. De stadsdelen Duin en Oosterwold zijn daar goede voorbeelden van. Elke nieuwe wijk vormt een volgend hoofdstuk van de stad met een eigen thema; als jaarringen van innovatieve en experimentele gebiedsontwikkeling. Maar wanneer er te weinig oog is voor de relatie tussen wijken, dan kan thematische gebiedsontwikkeling ook doorschieten. Dan worden het te zeer op zichzelf staande lapjes stad. Gebiedsontwikkeling is voor Herrema dus geen Legowinkel waar elke doos per definitie van een thema voorzien moet worden.

Thematische gebiedsontwikkeling mag in de context van new town Almere dan een geheel eigen rol spelen, Herrema ziet wel dat bepaalde thema’s, die aanvankelijk relevant leken, door de tijd kunnen worden ingehaald. Hij ziet dat precies dit gebeurt bij de thematische ontwikkeling van het Floriade-gebied. De klimaatdiscussie heeft in de afgelopen jaren immers veel ontwikkelingen rond de groene gezonde stad in gang gezet met een golf aan innovaties als gevolg. Daar waar eerder de Floriade bedoeld was als versneller voor de stad en de wijk van de toekomst.

Herrema wijst hiermee op de factor tijd en timing, iets waar ook Kuenzli (de innovatieve kracht van de actuele, lokale connectie) en Morsman (contextuele gebiedsontwikkeling en het spel met authenticiteitsthema’s als afspiegeling van de samenleving) op wijzen. Succesvolle thematische gebiedsontwikkeling lijkt dan ook een kwestie van het juiste momentum voor een bepaald thema aangrijpen voor de ontwikkeling van een wijk. Of het nu gaat om een historische bouwstijl of een vooruitstrevend toekomstbeeld.

De ironie is echter dat het geloof in maakbaarheid, in een gethematiseerde en daarmee gecreëerde woonomgeving, een slechte timing of het misslaan van de plank ook neutraliseert. De beoordelingen van misplaatst of achterhaald sluiten immers een positieve recensie op termijn niet uit. Het kan daarom heel goed zijn dat de Hortuswijk in Almere na verloop van tijd toch als dé vooruitstrevende 21^e-eeuwse duurzame en groene gebiedsontwikkeling gezien zal worden. Almere bouwt in ieder geval voort op het groene landschap, de maakbare geschiedenis en de experimentele stedelijke ontwikkeling. Maar wellicht belangrijker dan dat: een onderwerp claimen is soms ook gewoon een kwestie van een etiket plakken.

Cover: "Floriade - Main Garden" (CC BY-SA 2.0) by roger4336