Gemeente en corporaties maken samen werk van achterstandswijk Poelenburg

‘Tuig van de richel’. Dat is hoe premier Mark Rutte in september 2016 reageerde op het gedrag van jongeren in de Zaanse wijk Poelenburg. Agenten werden openlijk belachelijk gemaakt en uitgedaagd door groepen jongeren, die ook andere bewoners lastigvielen en bedreigden. Dit werd landelijk nieuws nadat beelden van dat wangedrag van ‘treitervlogger’ Ismail Ilgun ook tot ver buiten Poelenburg te zien waren. Ilgun liet zich met bedreiging van het Zaanse raadslid Juliëtte Rot, die de jongeren op hun gedrag aansprak, zelf ook niet onbetuigd.

Hoewel Ilgun uiteindelijk niet werd vervolgd en later zelfs tot inkeer kwam, waren deze incidenten voldoende aanleiding om de situatie in Poelenburg en het aangrenzende Peldersveld onder het vergrootglas te leggen.

Dat heeft geleid tot ‘Pact Poelenburg Peldersveld’. De gemeente Zaanstad en de drie betrokken woningcorporaties Rochdale, Parteon en ZVH hebben zich, net als twintig andere organisaties in de twee wijken, geschaard achter een integrale aanpak gericht op ‘wonen, onderwijs en werk’, voor een termijn van twintig jaar. Die tijd is nodig om de slechte cijfers op het gebied van leefbaarheid, werkgelegenheid en onderwijsresultaten te keren. Met vereende kracht moeten Peldersveld en Poelenburg er structureel bovenop komen. 

Twintig jaar

Hoewel de term ‘pact’ meer associaties oproept met oorlog dan met perspectief, is dat slechts ten dele terecht. “Het is beide”, zegt de Zaanse wethouder wonen, Songül Mutluer. “Criminaliteit en ongewenst gedrag pakken we hard aan, maar we zetten nadrukkelijk ook in op meer perspectief. Het verbeteren van onderwijs, het aanpakken van taalachterstand, het creëren van een betere leefomgeving en het mengen van verschillende inkomensgroepen zijn belangrijke doelstellingen in de afspraken. We willen de mensen in de wijken weer perspectief bieden op een betere toekomst.” 

Reinout Kleinhans, hoofddocent stedelijke vernieuwing aan de TU Delft, is positief over de gekozen integrale benadering. “Er is goed gekeken naar de aanpak in Rotterdam Zuid, waar een vergelijkbare werkwijze is ontwikkeld. Daar zijn ze al wat verder en zo’n manier van werken lijkt voorzichtig vruchten af te werpen.” Wel is volgens Kleinhans de afgesproken termijn van twintig jaar in Zaandam aan de korte kant. “Het gaat hier om processen die een lange adem vragen, ik schat in dat we er over twee decennia nog niet zijn.” Tegelijkertijd is het van belang dat er steeds successen, hoe klein ook, zichtbaar worden om de energie vast te houden. 

Vertrouwen herstellen

Programmamanager Remy Justus van de gemeente Zaanstad kan die eerste successen in de twee wijken tot zijn genoegen al noemen. “We hebben uitgebreid met bewoners gesproken over hun kijk op de situatie en hoe zij de toekomst van Poelenburg en Peldersveld voor zich zien. Genoemde onderwerpen zoals zwerfvuil, maar ook differentiatie van de woningvoorraad, nemen we mee in de aanpak. En juist op een schone en leefbare openbare ruimte hebben we de laatste tijd ingezet en resultaten geboekt.” Ook voor armoedebestrijding, bewoners aan het werk helpen en ondersteuning in het onderwijs is de extra inzet al zichtbaar.

Volgens Mutluer, zelf opgegroeid in Poelenburg, is dat van groot belang, omdat bewoners vertrouwen moeten krijgen in de aanpak en daarmee in de toekomst van de wijk. Dat beaamt Hester van Buren, bestuursvoorzitter van woningcorporatie Rochdale. “Wij kregen steeds minder klachten van onze huurders binnen. Het gevoel was: ‘het maakt toch niet uit’. Dat proberen we al enige tijd om te draaien. Het geloof moet terugkomen.” 

Focus houden

De vermoeidheid bij bewoners is misschien niet verwonderlijk. Het vizier is anno 2020 namelijk ook niet voor het eerst op Poelenburg en Peldersveld gericht. Dat weet bewoner Gertjan Welgemoed, die al 25 jaar in Poelenburg woont, maar al te goed. Hij is secretaris van de achtkoppige klankbordgroep van Poelenburgers die (ongevraagd) advies geeft over de wijk met in totaal 8500 mensen. “Toen ik hier in de jaren negentig kwam wonen, werd Poelenburg al als een probleemwijk gezien. We kregen vervolgens het ene na het andere pilotproject over ons heen. Er kwamen allerlei ‘roofvogels’ op de wijk af die iets wilden verdienen. In het actieplan van een paar jaar geleden, de voorloper van het pact, is terecht gezegd: we doen geen pilots meer zonder opvolging. Het idee achter de huidige aanpak is gelukkig veel breder en langduriger.”

Toch moet Welgemoed nog zien of de betrokken partijen het weten vol te houden. “Vijftien jaar geleden waren er plannen om een deel van de wijk te vervangen door nieuwbouw, maar toen de crisis kwam, zagen de woningcorporaties ervan af.” Dat is een punt dat ook Kleinhans noemt als risico, naast een nieuwe lokale politieke wind waardoor een heel andere koers ingeslagen kan worden. 

Betaalbaar en zwak

Dat de grootschalige sloopplannen in de vorige crisis zijn gesneuveld en dat de meeste woonblokken uit beide jarenzestigwijken inmiddels gerenoveerd zijn, vindt Welgemoed geen slechte ontwikkeling. “Er zijn zeker veel zaken die beter kunnen in dit deel van Zaandam, maar op zich is het hier groen, zijn er veel speelgelegenheden voor kinderen en genoeg scholen. Dat zijn ook voordelen die nieuwkomers uit bijvoorbeeld Amsterdam noemen.” Zelf woont Welgemoed aan wat wel ‘de goudkust’ van Poelenburg genoemd wordt: betaalbare eengezinswoningen met uitzicht op het Darwinpark. “Beter ga ik het niet krijgen in de regio en daarom ben ik ook niet van plan te verhuizen.”

Overigens is de instroom van onder meer Amsterdammers wel een punt van zorg. Poelenburg en Peldersveld bestaan nu voornamelijk uit sociale huur. Hoewel de verhoudingen tussen huur en koop en ook tussen gestapeld en grondgebonden in beide wijken enigszins verschillen, stromen juist mensen met een laag inkomen de wijken in. Mutluer vindt dat binnen de Metropoolregio Amsterdam betere afspraken moeten komen over spreiding van mensen die extra inzet en zorg vragen van gemeenten. Zo heeft Zaanstad wat dat betreft binnen de regio te maken met een immigratieoverschot. Daar is in de aanpak van Poelenburg en Peldersveld specifiek voor deze wijken een stokje voor gestoken. 

Verdichten en instroom

Bewoners van Poelenburg en Peldersveld die willen verhuizen en een te hoog inkomen hebben voor een sociale huurwoning, zijn veroordeeld om te vertrekken, omdat beide wijken voornamelijk uit sociale huurwoningen bestaan. Dit terwijl een deel van deze sociale stijgers best wil blijven vanwege de sociale contacten.

Daarom wordt ingezet op verdichting: een deel van de open ruimte zal gebruikt worden om woningen in het middeldure huur- en koopsegment toe te voegen. Kleinhans ziet dat als een goede mogelijkheid om mensen die het beter krijgen een plek in hun eigen buurt te bieden. “De Bijlmer in Amsterdam en de Transvaalbuurt in Den Haag zijn voorbeelden van hoe dat positief kan werken voor sociaal-economische stijgers die binding hebben met de buurt.” Het zou bovendien betekenen dat het aandeel mensen dat zelfredzaam is in de twee Zaanse wijken kan stijgen.

Daarnaast wordt sinds ongeveer een jaar gebruik gemaakt van de Zaanse variant van de Rotterdamwet. Het komt er op neer dat nieuwe bewoners moeten aantonen dat zij werk hebben; bovendien krijgen mensen met beroepen in het onderwijs, de zorg en de politie voorrang. 

(On)zin van mengen

Volgens Mutluer komen rolmodellen de wijk binnen als gebouwd wordt voor verschillende inkomensgroepen. Dat is volgens haar vooral voor kinderen van belang. Kleinhans waarschuwt op basis van onderzoek dat niet te veel verwacht moet worden van het mengen van verschillende bevolkings- en inkomensgroepen. “Het is een illusie dat de sociale cohesie sterker wordt of dat mensen in een zwakkere positie zich aan hoger opgeleide inwoners optrekken. Wat wel helpt, is dat de instroom van nog meer mensen met sociaal-economische problemen een halt wordt toegeroepen. Op die manier kan ook echt aandacht gegeven worden aan mensen die al in een zwakke positie zitten en wordt de druk op zorg en welzijn niet te groot.”

Welgemoed heeft het in de afgelopen jaren ook zien gebeuren: “Toen veel asielzoekers opgevangen moesten worden, kregen wij een onevenredig groot deel van deze mensen in de wijk, terwijl dat niet de bedoeling was.” Het past bij de analyse die onderzoeksbureau Rigo vorig jaar maakte: als gevolg van rijksbeleid, extramuralisering en sluiting van de zorginstellingen krijgen de zwakste wijken met steeds meer mensen te maken die het niet zomaar alleen redden in de maatschappij.

Hoe de fysieke vernieuwing van Poelenburg en Peldersveld precies vorm moet krijgen, is voor Kleinhans overigens nog wel een vraag. “Het is van belang om de bewoners van de eventueel te slopen woningen echt een goed alternatief te bieden, bijvoorbeeld met een aanbod van een nieuwe, betere woning op een andere plek in de stad. Vooral voor de mensen die eigenlijk best zouden willen verhuizen. Op die manier kan de doelstelling om het percentage sociale huur in Poelenburg terug te brengen naar 50 binnen afzienbare tijd gehaald worden. De naastgelegen Achtersluispolder als nieuwbouwlocatie kan daar zeker bij helpen.”

Overigens wordt één woongebouw in ieder geval gesloopt: de zogenoemde Spaghettiflat van Rochdale. Daar komen nieuwe huurwoningen in het middensegment en mogelijk ook koopwoningen voor in de plaats. Van Buren: “We willen de sociale huurwoningen die daardoor in Poelenburg verdwijnen elders in Zaanstad terugbouwen. In afwachting van de sloop verhuren we de woningen tijdelijk aan studenten, voornamelijk uit Poelenburg, die in ruil voor forse korting op de huur iets voor de buurt doen.” 

200 glazenwassers in een flat?

Hoewel onderzoeker Kleinhans enthousiast is over de gekozen aanpak, is er volgens hem één groot risico dat alle goede intenties onderuit kan halen: de ondermijnende criminaliteit. “Eigenlijk is er bijna overal onvoldoende politiecapaciteit om dit echt een halt toe te roepen. Een landelijk probleem dus.” In het plan van aanpak wordt de criminaliteit ook als belangrijke kwestie benoemd. Van Buren: “We hebben samen met andere partijen de flat Brandaris als proef doorgelicht. Er bleek veel mis te zijn: fraude met uitkeringen, er stonden wel tweehonderd glazenwassersbedrijven ingeschreven, illegale onderhuur, noem maar op. Een corporatie als Rochdale is geen crimefighter en wij richten ons vooral op preventie. Andere partijen zullen dit, samen met ons, op moeten pakken.” 

Mutluer ziet dit ook als een belangrijke kwestie om de aanpak te laten slagen. “Minister Grapperhaus van justitie is een paar keer op bezoek geweest en is bereid om te investeren.” Dat is hoopvol, hoewel er nog geen concrete toezeggingen zijn gedaan. Geld is voor het armlastige Zaanstad en corporaties die ook niet allemaal over bijzonder veel middelen beschikken, nog wel een belangrijk punt. Gehoopt wordt op een financiële impuls van het Rijk. Er zijn zestien wijken in Nederland aangewezen, waaronder Poelenburg/Peldersveld, die mogelijk op extra middelen kunnen rekenen. Het moet daarom nog blijken of het kabinet ‘het tuig van de richel’ niet afserveert, maar perspectief wil bieden.

Cover: Brandaris Zaandam" (CC BY-SA 2.0) by Marcel Oosterwijk