Gentrificatie van meerdere kanten belicht: geen natuurfenomeen maar product van bewust beleid

Het begrip gentrificatie gaat al behoorlijk lang mee. In essentie is het afgeleid van gentry (niet-aristocratische Engelse grondbezitters) en gaat het terug op de welgestelde burgerij die zowel een huis buiten als ín de stad bezat. De echte betekenis voor de wereld van de stadsontwikkeling kreeg het in de jaren zestig van de vorige eeuw, toen onderzoekers als Jane Jacobs en Ruth Glass waarschuwden voor het proces dat plaatsvond in Amerikaanse en Engelse steden: hogere-inkomensgroepen die (al dan niet van buiten de stad) bepaalde stadsbuurten binnen trokken. Daarmee zorgden ze voor prijsopdrijving van het vastgoed en ultimo de verdringing van bestaande bewoners.

Klassieke variant

Sinds die tijd heeft gentrificatie ook in de Nederlandse situatie aan belangstelling gewonnen. Onderzoekers Cees Cortie en Jacques van de Ven van de Universiteit van Amsterdam vestigden in Nederland begin jaren tachtig de aandacht op de ‘klassieke’ variant – zij onderzochten de pandsgewijze instroom van nieuwe rijken in de Amsterdamse Jordaan – en sindsdien is het begrip niet weggeweest. Ook in de kolommen van Go.nu dook gentrificatie in 2022 met regelmaat op en dan valt op dat de vlag een steeds bredere lading dekt. Zo konden we lezen over groene gentrificatie, infragentrificatie en klimaatgentrificatie. Allemaal min of meer perverse prikkels en processen die bijdragen aan een grotere tegenstelling tussen stedelijke bevolkingsgroepen.

Eigenaarschap

De publicaties die het afgelopen jaar verschenen, haken weer in belangrijke mate aan bij de ‘klassieke’ definitie van gentrificatie, namelijk het bouwen voor en door de rijkeren in bestaande stadsbuurten. Onderzoeker Leslie Kern van de Mount Allison University in Canada laat in haar boek ‘Gentrification is enevitable and other lies’ zien welke factoren en krachten hier allemaal op inwerken. Zij put daarbij uit eigen ervaringen in Londen (Islington) en Toronto (The Junction). Volgens Kern gaat het bij gentrificatie al lang niet meer om het ‘natuurlijke’ proces waarbij hogere inkomens pandje-voor-pandje een stadsbuurt overnemen (nadat eerst de kunstenaars en daarna de galeries en koffietenten hun entree hebben gemaakt).

Volgens Kern zijn het niet de individuele huishoudens die de schuld moeten krijgen van de verdringingsprocessen. Het zijn veel meer de marktpartijen en lokale overheden die doelbewust inzetten op het van kleur verschieten van buurten. Daartegen is verzet nodig, een anti-gentrificatie politiek zoals Kern dat noemt: feministisch, queer, anti-racistisch en dekoloniaal. En ook stadsbewoners zelf kunnen daar een bijdrage aan leveren: “As city dwellers, we can be called on to reconsider our gentrification footprints.” Oftewel, het is heel goed mogelijk zelf ook actie ondernemen om de sociale tegenstellingen in de stad te overbruggen; het betekent de overgang van blame (beschuldigen) naar responsibility (verantwoordelijkheid nemen).

Zelf invloed uitoefenen

Stadsbewoners kunnen zelf meerdere rollen spelen in het social change ecosystem, van storytellers tot en met de healers. Omdat ze in verschillende netwerken functioneren, kunnen ze daar ook hun invloed uitoefenen, aldus Kern. En iedereen kan in zijn of haar buurt de goede keuzes maken: “At a small scale, you can make some consumer choices about where you shop, which companies you order from, and the restaurants you frequent.” In dit verband waarschuwt Kern ervoor een te gemakkelijke tegenstelling te creëren tussen de nieuwkomers en de mensen die er langer wonen: de gentrifiers zijn niet puur slecht en de zittende bewoners zijn niet altijd het ‘slachtoffer’.

Bewust gestimuleerd

De stelling dat gentrificatie bewust met beleid wordt gestimuleerd, lazen we in 2022 ook terug in de Nederlandse vakliteratuur. In Nederland gaat het dan vooral om de pogingen van lokale overheden om de bekende ‘middengroepen’ terug te halen naar de stad c.q. ze langer voor de stad te behouden. Die ambitie gaat vaak gepaard met het streven naar differentiatie: eenzijdig samengestelde woonbuurten (naar bebouwing en bevolking) diverser maken. Het is een beleid dat al de nodige decennia wordt gevoerd en waarbij de veronderstelling is dat menging tot meer cohesie leidt.

Op deze ‘institutionele’ lijn gingen UvA-wetenschappers Willem Boterman en Wouter van Gent door in hun publicatie ‘The Politics of Gentrifying Amsterdam’. Zij constateren dat het Amsterdamse beleid gedomineerd wordt door de belangen van de middengroepen en dat een classed urban space is ontstaan; een stedelijke ruimte verdeeld naar sociaaleconomische klassen. Er is in 40 jaar tijd een middenklasse-stad ontstaan. Demografische veranderingen en nieuwe beleidsaccenten versterkten elkaar daarbij wederzijds. De bevolking is in belangrijke mate veranderd. Die omslag vond niet gelijkmatig over de hele stad plaats maar concentreerde zich in bepaalde buurten. In Oud-Zuid is bijvoorbeeld sprake van ‘super-gentrificatie’.

De segregatie in Amsterdam wordt sterker en is er sprake van een groeiende polarisatie tussen de haves en de have-nots. De gentrificatie spreidt zich inmiddels ook over de Ringweg A10 uit, naar de naoorlogse wijken zoals Nieuw-West. Lagere-inkomensgroepen worden naar de randen van de stad gedrukt.

Ingrijpend veranderd

Het is in de persoonlijke verhalen en getuigenissen dat het gentrificatie-debat verder aan persoonlijke scherpte wint. Arjen van Veelen, schrijvend voor De Correspondent, publiceerde in 2022 ‘Rotterdam, Een ode aan inefficiëntie’. Van Veelen besloot vijf jaar geleden een huis in de havenstad te gaan kopen – de woningprijzen bleken inmiddels al fors gestegen. Sowieso bleek Rotterdam ingrijpend veranderd en daarvan doet de journalist verslag. Gentrificatie komen we op allerlei plekken tegen in deze persoonlijke reis van Van Veelen door Rotterdam. Van de voorgenomen bouw van het dure vastgoedproject The Box tot en met de sloop van sociale huurwoningen, omdat het toenmalige College van B en W de woningvoorraad (en daarmee de bevolkingssamenstelling) fors wilde veranderen.

Niet zo zwart/wit

Ook in vervolgartikelen voor De Correspondent hield Van Veelen zich in 2022 met gentrification bezig, zoals tijdens een hernieuwd bezoeken aan de Rotterdamse wijk De Wielewaal. Hier worden enkele honderden voormalige noodwoningen gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Een klassiek geval van ‘Arm eruit, rijk erin’ aldus Veelen. Bij nadere bestudering blijkt het niet allemaal zo zwart/wit te zijn. Zo zijn er inderdaad bewoners tegen de sloop gekant maar blijken er ook voorstanders te zijn. En zelfs de verhalen van corporatie Woonstad en gebiedsontwikkelaar BPD blijken voor hem navolgbaar, lezen we in het essay ‘Eén omgekeerde vlag zette mijn beeld over een protesterende volkswijk op z’n kop’. Op deze manier is Arjan Veelen dus een actieve storyteller in de definitie van Deepa Iyer.

Wees gevoelig

Dat geldt zeker ook voor de Amsterdamse schrijver/rapper Massih Hutak, die in zijn stadsdeel Noord de veranderingen in de buurt aan den lijve ondervindt. Hij schreef er voor Het Parool pittige columns over en publiceerde in 2022 ‘Jij hebt ons niet ontdekt, wij waren hier altijd al’, een bundeling van zijn ervaringen in Amsterdam Noord en verschillende buurten in Brooklyn, Berlijn en Brussel. In een interview op sociaal.net introduceert hij het nieuwe begrip partnercipatie: “Ondanks alle participatietrajecten, merk je dat er tegen de wil van bewoners allerlei schadelijk beleid doorheen geduwd wordt. Dat komt omdat de machtsbalans niet in evenwicht is. Ambtenaren en projectontwikkelaars hebben meer middelen. Dat maakt dat zij de langste adem hebben.”

De meest beeldende getuigenis van de gevolgen van gentrificatie werd het afgelopen jaar afgelegd door fotograaf Sem Langendijk. Hij bracht eigenhandig de fraaie publicatie ‘Haven’ uit, waarin de demografische en ruimtelijke veranderingen in havensteden worden gedocumenteerd. De publicatie bevat indringende portretten van de verdrevenen en korrelige beelden van verschillende havengebieden, geschoten op midden- en grootformaat.

Met Taco Hidde Bakker onderzocht Langendijk hoe de processen van verdrijving in deze gebieden plaatsvinden. En daarmee druk zetten op wat zij de buurt noemen: het dorpje in de stad waar mensen zich veilig voelen en waar zij op loop- en fietsafstand alle benodigde voorzieningen vinden. Waterfront-ontwikkelingen in hoge dichtheden leiden volgens Bakker en Langendijk tot gebieden die slecht toegankelijk zijn voor niet-bewoners. Het gevolg: monoculturen van hoge inkomens: “elite ghettos without the cross-fertilization and meeting of opposites on which cities thrive.”