Gentrification, cycles of transformation and citybranding

Dag 1: International Course – Rotterdam Architecture: 3 days 30 projects 30 experts

Rotterdam: waarom de stad nu is zoals die is

Op de Wilhelminapier in De Rotterdam trappen Mattijs van Ruijven, hoofd stedenbouwkundige bij Stadsontwikkeling, en Astrid Sanson, directeur Binnenstad en Stedelijke Kwaliteit van de gemeente Rotterdam, af met een introductie over de stad Rotterdam en hoe het komt dat de stad nu is zoals die is. Sanson vertelt dat Rotterdam als stad altijd veel aan architectuur heeft gedaan; de stad was altijd al innovatief bezig. Echter, binnen de gemeente begon 10 jaar geleden de aandacht voor architectuur wat weg te zakken. De focus lag toentertijdvoornamelijk op veiligheid. In 2007 heeft de gemeente daarom de Stadsvisie 2030 opgesteld waarin de nadruk ligt op het creëren van een sterke economie en aantrekkelijke woonstad. Een van de aandachtspunten in deze Stadsvisie is architectuur & cultuurhistorie. Naar aanleiding daarvan heeft de Rotterdamse gemeenteraad de nota Architectuur en Rotterdam opgesteld om het architectuurklimaat van Rotterdam te versterken door goed opdrachtgeverschap te bevorderen, kennis te delen en ontwerptalent in Rotterdam te behouden en te stimuleren. Deze nota bestaat uit drie delen: de aantrekkelijkheid van de omgeving, het debat over architectuur en hoe je de beroepsgroep van architecten in de stad helpt. Sanson stelt de vraag op welke manier architectuur de stad helpt. Niet alleen architectuur als verschijningsvorm is een kracht van de stad, maar ook de voorwaarden die tot die architectuur geleid hebben. “Van belang voor de stad is de vraag hoe je kwaliteit realiseert”, aldus Sanson. Van Ruijven geeft hiertoe het belang aan van het voeren van gesprekken over de stad. “Met elkaar weet je meer dan alleen.” De gemeente Rotterdam kijkt hoe zij ontmoetingen kan faciliteren door het organiseren van debatten en het creëren van goede plekken zoals het centraal station. Hiertoe is de verblijfsfunctie een belangrijk onderdeel voor een goede (economische) omgeving, gekenmerkt door een mix aan functies. Met deze gedachte transformeren voormalige havengebieden als de Wilheminapier en Katendrecht naar woon- en ander soort werkgebieden. De course-en-route leidt later vandaag langs deze gebieden en de Piekstraat op Kop van Feijenoord.

De gemeente nodigt de deelnemers uit om na afloop van de driedaagse cursus een brief aan de stad te schrijven met vragen en tips voor Rotterdam.

Kansen voor Kop van Feijenoord

Na een rondleiding over de Wilheminapier en Katendrecht volgt de course-en-route verder per watertaxi naar de Piekstraat op Kop van Feijenoord. Vincent Taapken, ontwikkelaar, adviseur en oprichter van New Industry Developmentvertelt over de ontstaansgeschiedenis van Kop van Feijenoord: een eiland als short-cut voor de scheepvaart met spoorwegen, locomotiefloodsen en pesthuizen. De spoorlijnen zijn inmiddels weg en de havens zijn vlak na de oorlog in onbruik geraakt. Kop van Feijenoord kent hierdoor een overmatige ruimte en de verdichting die hier kan plaatsvinden is enorm. Welke impulsen kun je geven om dat proces te versnellen?

Kop van Feijenoord wordt gekenmerkt door een eenzijdige woningvoorraad; veel sociaal, klein, gestapeld en 90% is in bezit van corporatie Woonstad Rotterdam. Het is een focuswijk en krijgt aandacht vanuit het Rijk. De werkloosheid is hoog en het opleidingsniveau ligt laag. Het is een ondernemende wijk; twee jaar geleden is er samen met ondernemers en bewoners een gebiedsvisie opgesteld, waaruit de strategie is ontstaan om het zuidoosten van de wijk betaalbaar te houden en met name in het noordwesten wat duurdere woningen te ontwikkelen. Qua woonmilieu zoekt het noordwesten meer aansluiting bij het centrum en introduceert daarmee een ander type woning, zodat de verhouding goedkoop/duur, huur/koop op Kop van Feijenoord in balans komt.  

De Kop van Feijenoord heeft bijzondere kwaliteiten die je kunt gebruiken voor de ontwikkeling van het gebied. Daarnaast is er volgens Taapken een aantal initiatieven op Kop van Feijenoord die aanjagers kunnen zijn voor stadsontwikkeling. Het parkgebied op Kop van Feijenoord is het gebied waar Taapken verder wil ontwikkelen. Het park is ontstaan uit noodzaak, het is bedoeld als bouwlocatie maar kan niet als zodanig worden gebruikt vanwege de vervuilde grond. Er is een leeflaag overheen gelegd. Het parkgebied is een van de weinige plekken in Rotterdam waar geen grondexploitatie onder ligt en daardoor is het moeilijk uit te rekenen of het waard is om in te investeren. Hierdoor en ook om economische redenen stil. Maar Taapken gelooft er nog steeds in! Hij wil er de Villa van Waning, een oude cementfabriek en Rijksmonument, kopen van de gemeente. In 2010 heeft hij een plan gemaakt om het pand te kopen op risico en met een stukje grond er omheen helemaal te ontwikkelen tot een ontmoetingsplek voor de wijk. “Ontmoeting is de basis voor waarde creatie”, volgens Taapken. Hij merkt dat het hebben van eigendom voor bewoners in de omgeving ook bepalend is voor de lengte en de continuïteit van de gebiedsontwikkeling. Wanneer bewoners een pand in eigendom hebben, voelen zij zich meer betrokken bij de ontwikkelingen in de buurt. Dit is van belang, omdat de betrokkenheid van omwonenden mede bepalend is voor het succes van een gebiedsontwikkeling. De mensen moeten het doen en niet alleen de gemeente of de instituten die er zitten.

Op de Kop van Feijenoord is de beweging die al jaren gaande is op Katendrecht nog niet zichtbaar, maar wel al in voorbereiding. “Kop van Feijenoord kan misschien wel de meest hippe plek van Rotterdam worden binnen nu en 10 jaar”, aldus Taapken. “Dan is Katendrecht passé; leuk voor gezinnen”. Er is veel geïnvesteerd in Katendrecht met onder andere subsidies en communicatie -strategieën. Dat geld is er niet voor Kop van Feijenoord, er is meer creativiteit nodig. Hoe ontwikkel je Kop van Feijenoord door gebruik te maken van de energie uit de wijk? Dat is de opgave. In de workshop later op de dag gaan de cursisten hier gezamenlijk mee aan de slag.
Dilemma’s in gebiedsontwikkeling voor Kop van Feijenoord zijn ten eerste de klimaatverandering; het gebied ligt buitendijks en ligt hierdoor qua waterveiligheid riskant. De opgave die er ligt is het combineren van de klimaatopgave combineren met de ruimtelijk-sociale opgave. Ten tweede denkt de gemeente na hoe energie uit de wijk kan worden benut voor de ontwikkeling van het gebied; het masterplan van 2009 is maar voor 20% gerealiseerd. Hoe combineer je top-down met bottom-up? En ten derde ligt er een kans om de zeer waarschijnlijke realisatie van het nieuwe voetbalstadion de Kuip te zien als aanjager van de ontwikkeling van het gebied.

Belang van communicatiestrategie voor imago van de stad

De dag wordt afgesloten met een avondbijeenkomst over het succes van een geïntegreerde communicatiestrategie waarin markt en overheid intensief samenwerken en architectuur een grote rol speelt. Drie Rotterdam-experts delen hun kennis over het media succes van het gebouw De Rotterdam en de stad Rotterdam: Kim Heinen, International Press Officer Rotterdam Partners, Vanessa Westbroek, communicatiemanager De Rotterdam, Ossip van Duivenbode, fotograaf OSSIP Architectuur Fotografie. Met als moderator Sander Woertman, bekend van vakblad de Architect.

Rotterdam staat (inter)nationaal enorm in de belangstelling en heeft dit jaar onder meer de top 5 van te bezoeken steden van de Lonely Planet bereikt. Zo ook het gebouw De Rotterdam, dat sinds de oplevering in 2013 bijna alle relevante nationale en internationale media heeft gehaald dankzij een krachtige communicatie-motor. Strategie en mediabenadering is geen tool op zich, maar een middel om tot (economische) winst te komen voor alle betrokken partijen. Heinen geeft aan dat De Rotterdam een soort aftrap was van Rotterdam als architectuurstad. Daarna is het centraal station opgeleverd, de markthal, etc. “Het imago van Rotterdam is architectuur”, aldus Heinen. Van het in de markt zetten van De Rotterdam hebben Westbroek en Heinen geleerd dat je over je eigen grenzen heen moet durven te kijken, moet durven te delen en je bewust dient te zijn van de nieuwswaarde van het gebouw.  Door te weten hoe het gebouw waaraan je werkt zich verhoudt tot Rotterdam en tot de wereld, kun je ook gebouwen op een lager schaalniveau vanuit stadsperspectief in de markt zetten. Tot slot noemt Woertman De Trap, die ruim een maand het plein van Rotterdam Centraal sierde, wel hét voorbeeld van een vliegwiel van nieuwsaandacht!

Bron: ic-ra.org en ic-ra.org/outcome2016

Foto's: Marcel Kollen