Gezonde gebiedsontwikkeling vraagt om lol en lef

In gebiedsontwikkeling kunnen we niet meer om gezondheid heen, en door corona is de urgentie rondom dit vraagstuk alleen maar groter geworden. Tijdens de kennisbijeenkomst op 23 september ‘Gezondheid en gebiedsontwikkeling’, georganiseerd door de Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling voor de reeks van sLIM-masterclasses, gingen experts uitvoerig in op hoe dit te realiseren valt.

(de tekst gaat verder onder de video)

Verbinden en buiten je eigen grenzen denken. Dat is de rode draad tijdens de plenaire sessie. Richard Goossens (hoogleraar Physical Ergonomics bij de faculteit Industrieel Ontwerpen van de TU Delft) vertelt dat gezondheid en techniek twee werelden zijn die we graag met elkaar willen combineren, maar dat nog te weinig doen. In zijn programma ‘Convergence’ worden daarom disciplines uit de alfa-, bèta- en gammahoek samengebracht. Om dit succesvol te doen is het alleen wél van belang dat men elkaars taal leert spreken, benadrukt Goossens.

Visie, volharding en waardecreatie

Jeroen Kemperman (Zilveren Kruis) voorspelt dat de rol van zorgverzekeraar alleen nog maar meer zal verschuiven van ‘vergoeder’ naar ‘wegwijzer’. Zij wil namelijk gezond gedrag zo veel mogelijk stimuleren. De doelen van ‘Convergence’ sluiten hier goed bij aan: geen economische verschillen meer in de gezondheidszorg, meer gepersonaliseerde zorg, en meer preventie.

Om die convergentie te realiseren, is het belangrijk dat de al geleerde lessen worden meegenomen:

• Let op het monodisciplinaire gevaar: blijf samenwerken
• Gebruik thema’s om te verbinden: om mensen uit verschillende disciplines te laten samenwerken is het belangrijk dat ze gekoppeld zijn aan een overkoepelend thema
• Zet in op Community & Communicatie: leer elkaars methodiek en taal begrijpen

Kemperman geeft aan dat zorgverzekeraars bij kunnen dragen aan een gezonde leefomgeving, mits aan drie voorwaarden wordt voldaan om een stabiele businesscase te creëren: visie, volharding en waardecreatie met en voor z’n allen.

Durven

Het belang van kennis uit wetenschap en praktijk wordt door Joost van Faassen (gemeente Utrecht) onderstreept. Want hoe prioriteer je gezondheidszorg binnen een gemeente? Van Faassen: “Wij hebben als doel: gezond stedelijk leven voor iedereen. Daarvoor werken wij met een landschappelijk raamwerk als onderlegger.” Dit heeft geresulteerd in het ontwerpen van een zogeheten barcode, waarin alle aspecten van gebiedsontwikkeling zijn opgenomen. Deze barcode helpt om ruimteclaims (voor zowel woningen als voorzieningen) beter inzichtelijk te maken en op elkaar af te stemmen. Multifunctioneel ruimtegebruik wordt gepropageerd en is uitgewerkt in regels.

Wat vooral duidelijk wordt bij de drie sprekers is dat je moet durven. Durf uit je comfortzone te stappen en te zoeken naar een oplossing voor het probleem. De weg er naartoe mag dan niet altijd even duidelijk zijn en nog deels openliggen, er zijn ontzettend veel kansen wanneer er met elkaar wordt gecommuniceerd en samengewerkt.

Deelsessie ‘Werken aan gezonde gebiedsontwikkeling’

Renate Schultz (Project X-tra) vertelt over haar afstudeeronderzoek naar hoe in gebiedsontwikkeling gestuurd kan worden op mentale gezondheid. Op basis van 16 determinanten (zoals ‘groen’ en ‘blauw’ in de omgeving, vorm van bebouwing, en ruimte voor beweging en ontspanning) heeft zij een kansenkaart opgesteld voor mentale gezondheid. Ook ontwikkelde zij, op basis van vragenlijsten onder gebiedsontwikkelingspartijen, een ambitie-instrument dat de behoefte van actoren, de gewenste functionaliteiten en de noodzakelijke randvoorwaarden op een bepaalde plek vaststelt.

Yvonne van Mierlo presenteert het onderzoek door het Happiness Lab van Syntrus Achmea. De onderzoekers gaan er daarbij vanuit dat 40 procent van ‘geluk’ bepaald wordt via genen, 10 procent via de omgeving en 50 procent via eigen keuzes. Vervolgens stelden de onderzoekers vast dat voor geluk de drie waarden ‘autonomie, verbondenheid en betekenis’ van belang zijn, en dat ‘eigenaarschap, participatie en gedragsgericht ontwerp’ daar invloed op hebben. Hoewel dit kader nog vrij theoretisch is, is het volgens Van Mierlo toch goed mogelijk om deze waarden in de praktijk te herkennen. Zo merkt ze in haar projecten bijvoorbeeld dat seniorenconcepten waarbij ouderen zelfstandig wonen, zeer gewaardeerd worden.

De discussie met het publiek gaat in op de praktijk, die soms weerbarstig blijkt als het gaat om ‘zachte domeinen’ zoals gezondheid en geluk. Hoewel Van Mierlo opmerkt dat we al een stuk verder zijn met duurzaamheid- en welzijnszaken dan tien jaar geleden, “duurt het echt wel even voordat deze zaken echt in je bedrijfs-DNA zitten. Het vraagt een cultuurverandering.”

Het publiek wijst op de lastigheid bij tenders, waar vaak weinig ruimte is voor discussie over ambities en waar doelen vaak snel ‘SMART’ (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden) gemaakt moeten worden. Aan het begin van een project een hard ‘welzijns-programma van eisen’ opstellen werkt niet altijd, legt Van Mierlo uit. “Dan denkt daarna niemand meer na. Je hebt nooit een perfect Programma van Eisen, elk project is anders.”

Om goed te kunnen begrijpen wat lokale behoeften zijn van mensen in een wijk, lijken naast kwantitatieve onderzoeken ook kwalitatieve methoden nodig te zijn. De wijk in gaan, mensen aanspreken, rekening houden met verschillende leeftijden en talen, en samenwerken met maatschappelijke partners: dat alles zijn manieren om te begrijpen wat geluk, gezondheid of mentale gezondheid voor bewoners betekenen.

Deelsessie ‘Kaders voor een gezonde gebiedsontwikkeling’

Susan Groot-Jebbink (Sweco) en Joost van Faassen vertellen hoe zij op een integrale manier de stad proberen te ontwikkelen. Groot-Jebbink benadrukt dat ze altijd starten met de vraag ‘wat zijn de behoeften van de mensen?’. Vervolgens is het belangrijk om te weten wat in een wijk het vraagstuk is en wat er vervolgens aan bij kan dragen om dit te verbeteren.

Volgens Groot-Jebbink staat het werken vanuit een structuur intersectorale samenwerking in de weg - en dus ook de weg naar de uiteindelijke oplossing. Er wordt te snel gedacht in de ‘hoe?’, wat de creativiteit en mogelijkheden wegneemt. Voorbeelden waarbij dit gelukt is, zijn de Groene Loper in Maastricht, Wickevoort in Tilburg en de wijk UN17 in Kopenhagen.

Ook Van Faassen definieert bij de aanpak van de stad Utrecht niet de ‘hoe’. De gemeente ontwikkelt voor elke locatie een barcode, waarin alle aspecten van gebiedsontwikkeling zijn opgenomen. Dit geeft contouren waarbinnen de ontwikkelaar aan de slag kan gaan. Van Faassen, ter afsluitende bemoediging: ‘‘Soms gaat het in de uitwerking niet zoals je het bedacht had, maar als je lol en lef hebt, dan komt het altijd wel goed.”

Deelsessie ‘Ontwerpen aan gezonde gebiedsontwikkeling’

Ad de Bont (stedenbouwkundig bureau Urhahn) kijkt terug op tien jaar werken aan de gezonde stad. Hoewel we best goed weten wat goed is, vertelt hij, komt er maar weinig in ontwerp terecht. Denk bijvoorbeeld aan beweging. Onze steden zijn zo ingericht dat je geen stap hoeft te zetten, terwijl we dat juist zouden willen aanmoedigen.

De Bont beschrijft gereedschappen voor een actievere en fijnere stedelijke openbare ruimte. Hierbij speelt de directe woonomgeving een grote rol, maar ook de bewoner en zijn behoeften. De gereedschappen en geslaagde voorbeelden zijn onlangs gebundeld in het boek ‘Buitenkansen voor een uitnodigende buitenruimte‘.

Rinske Brand (Brand Urban Agency) en Stef Weekers (Urban Matter) zijn bezig met een nieuwbouwwijk in Breda op het voormalige terrein van de Hero-jamfabriek. Zij proberen om samen met Woningstichting Geertruidenberg en ontwikkelaar AM een wijk te realiseren waar mensen gezonder gedrag vertonen. Mogelijke maatregelen zijn fruitbomen in de openbare ruimte, een lagere parkeernorm (in combinatie met een mobiliteitshub), moestuinen, maar vooral veel gemeenschappelijke initiatieven die gezondheid en gezelligheid met elkaar verbinden. Een belangrijk middel om deze gezonde leefomgeving te realiseren is volgens Brand en Weekers cocreatie met de toekomstige bewoners.

In gesprek met de deelnemers wordt duidelijk dat juist de flexibiliteit die cocreatie en samenwerking met de eindgebruikers vereist, een struikelblok is. Gemeenten moeten eerst leren omgaan met de onzekerheden die dit oplevert. Uitvoerende diensten willen bijvoorbeeld op voorhand al weten waar iedere wipkip komt te staan. Ook voor ontwikkelaars vergt een meer open aanpak omdenken. Zij moeten in dit soort projecten misschien wel langer betrokken blijven, om te zorgen dat de wijk samen met de bewoners gefinetuned kan worden. Voor de bewoners geldt dat zij onderdeel gaan uitmaken van een gemeenschap die het net iets anders doet dan de rest.

Kortom: een gezonde toekomst is een prachtige stip op de horizon, maar ook een project an sich.