GO Zomertour 2022 #1: Überseestadt Bremen

Een havengebied van 300 hectare dat herontwikkeld mag worden op korte afstand van de binnenstad: menig gebiedsontwikkelaar zou er de vingers bij aflikken. Twee decennia wordt er inmiddels gewerkt aan de plannen voor Übersteestadt Bremen: een prettig gemengd en nog enigszins ruw stadskwartier.

Bij grote binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen in Noord-Duitsland denken we al snel aan Hafencity Hamburg, die gelikte stadsuitbreiding langs de Elbe. Uit een informatief filmpje en een indrukwekkende maquette in het voorlichtingscentrum van Übersteestadt blijkt echter dat dit gebied in Bremen daar niet voor onder hoeft te doen. Sterker nog, Hafencity past qua oppervlakte een paar keer in deze voormalige overslaghaven, gelegen aan de noordwestkant van de binnenstad – langs de oevers van de Weser. Het gebied is 3,5 km lang en gemiddeld 1 km breed.

Eind vorige eeuw nam de stad Bremen het gewaagde besluit om deze haven een tweede jeugd te geven. De overslagactiviteiten zijn jarenlang in omvang afgenomen en een nieuwe koers wordt ingezet. De bestemming: een nieuw stedelijk milieu waarbij bestaande en nieuwe functies een plek kunnen krijgen.

Daarmee hebben we direct een verschil met veel Nederlandse havengebieden te pakken: het bestaande krijgt in Bremen een veel meer prominente plek in het geheel. Waar wij vaak toch erg van de tabula rasa zijn, durven ze hier een andere mix te maken. En daarmee voelt Überseestadt gelijk ook minder gelikt aan. Qua Nederlandse referentie komt het KNSM-eiland in Amsterdam nog het meest dicht in de buurt in termen van sfeer en uitstraling.

De basis voor de invulling van het grote gebied (waarvan een kleine 100 hectare beschikbaar is voor nieuwe invullingen) werd gelegd met het stedenbouwkundig masterplan uit 2003. Een jaar eerder vestigde de groothandelsmarkt Bremen zich al in het gebied en nam daarbij gelijk 16 hectare af. Andere pioniers van het eerste uur trokken niet veel later in Speicher XI, het karakteristieke 400 meter lange pakhuisgebouw. Hier vond onder meer de Hogeschool voor de Kunsten een plek, waarmee Überseestadt vanaf het eerste begin op de kaart werd gezet als nieuwe place2b.

In de jaren die volgden, werd het gebied langzaam maar zeker veroverd door de stad. Nieuwbouw en transformatie wisselden elkaar daarbij af. Bestaande functies zoals de destijds (1966) grootste meelsilo van Europa, in gebruik bij Roland Mehl, kregen gezelschap van nieuwe buren. Zoals de woningbouw- en kantorenstrook langs de Europahafen waar de ‘Maritime Meile’ is gerealiseerd: een 1,5 km lange boulevard langs de haven en de Weser waar het autovrij prettig wandelen en fietsen is. En passant dient de strook ook als bescherming tegen hoogwater.

Waar de nieuwe woongebieden een bijpassende nieuwe inrichting van de openbare ruimte krijgen, is de overige stoffering van Überseestadt ruig en havenachtig gebleven, compleet met tramrails, bolders en stootblokken aan toe. Ook zijn hier oude elementen zoals kranen en zelfs reddingsboten terug te vinden.

Het meeste groen bevindt zich in de royale profielen van de straten, in de binnenhoven en in pocketparks langs de Weser. De grootste nieuwe openbare ruimten zijn het Überseepark (inclusief skatepark dat samen met jongeren werd ontwikkeld) en het in 2019 opgeleverde Waller Sand: een groot nieuw stadsstrand.

Verantwoordelijk voor de transformatie van dit havengebied is de WFB Wirtschaftsförderung Bremen, een gezamenlijke onderneming van het Bundesland Bremen, de stad Bremen en de stad Bremerhaven. Deze onderneming werd in 2009 opgericht om het vestigingsklimaat in Bremen en omgeving te versterken, een gebied waar in totaal circa 700.000 mensen wonen en werken. Vanuit publieke kant is inmiddels een kleine 500 miljoen euro in de ontwikkeling van Überseestadt geïnvesteerd. Onderdeel daarvan is ook de inmiddels uitstekende ontsluiting per openbaar vervoer, met twee tram- en drie buslijnen.

De gebiedsontwikkeling Überseestadt is dermate groot dat een verkenning per fiets zeker valt aan te raden. Logisch startpunt is het genoemde voorlichtingscentrum waar onder meer een handzame plattegrond met ruim 20 highlights af te halen is. Ze omspannen het hele gebied: van de markante vuurtoren in het uiterste westen tot en met het oude tolgebouw en de nieuwe Weser-Tower (ontwerp van de 2021 overleden architect Helmut Jahn).

Wie nog geen elektrische fiets heeft, kan die hier prima aanschaffen. De grote trendy merken zijn aanwezig in Überseestadt, van het Duitse Riese und Müller via het Zwitserse Stromer (beide in Schuppen1) tot en met het Nederlandse Van Moof. Opvallend genoeg hebben ze allemaal voor de oude pakhuizen als locatie gekozen. Het zorgt voor een mooi contrast tussen de hightech van de nieuwe groene mobiliteit en de stoere bakstenen havengebouwen.

Is het daarmee allemaal high-end en happy few hier? Nee, Überseestadt toont ook haar sociale kant met onder meer de sociale woningbouw die hier wordt gerealiseerd. Een bijzonder project in dit verband is BlauHaus, dat geldt als ‘Inclusives Wohnprojekt’. Hier wonen 84 huishoudens met een beperking samen rondom de Blauen Manege, een multifunctioneel gebouw met onder meer ateliers en kinderopvang. Een mooi staaltje inclusiviteit in dit bijzonder nieuwe stadskwartier van de Freie Hansestadt Bremen.