Casus In de GO Zomertour vertellen experts en liefhebbers over bijzondere gebiedsontwikkelingen in het buitenland. In het eerste deel van de serie reist Kees de Graaf, eindredacteur van Gebiedsontwikkeling.nu af naar de duurzame gebiedsontwikkeling Vauban in het Duitse Freiburg – en neemt vervolgens een kijkje in het Franse vestingplaatsje met dezelfde naam.
Duurzaamheid staat in de Duitse stad Freiburg hoog op de agenda. Ruim tien jaar geleden werd Freiburg al uitgeroepen tot ‘meest duurzame Großstadt’ van Duitsland. In de recente gebiedsontwikkeling Vauban worden die ambities duidelijk zichtbaar. Na het bezoek aan de deze wijk steken we ook nog even de Rijn over om in Frankrijk een fraaie vestingstad van ruim 300 jaar oud te bezoeken – over duurzame stedenbouw gesproken.
Net als een stad als Münster beschikte ook Freiburg (deelstaat Baden-Württemberg, ruim 230.000 inwoners) over een groot kazerneterrein dat leegkwam na het vertrek van – in dit geval – Franse legertroepen. Gelegen op vier kilometer van het stadscentrum en met een oppervlakte van een kleine 40 hectare lagen hier begin jaren negentig van de vorige eeuw geweldige kansen om een toonaangevend nieuw woongebied te realiseren. Duurzame stadsontwikkeling was daarbij vanaf het begin een belangrijke ambitie en dat gold ook voor bewonersparticipatie.
Zelf aan het stuur
De gebiedsherontwikkeling nam uiteindelijk 14 jaar in beslag en begon in 1992 met de overname van de grond door de Stadt Freiburg van de nationale Duitse overheid, eerst als huurder en twee jaar later als koper. Omdat de transformatie van het voormalige kazerneterrein de gemeentelijke begroting teveel zou belasten (met een totaal investeringsvolume van circa 100 miljoen euro), nam Freiburg voor het eerst het instrument van de ‘Städtebauliche Entwicklungsmaßnahme’ (SEM) ter hand.
‘GO Zomertour 2023 Freiburg’ door Kees de Graaf (bron: Gebiedsontwikkeling.nu)
Hiermee kunnen Duitse gemeenten sinds 1971 meer greep houden op de conceptuele samenhang van de ontwikkeling en deze ook sneller realiseren, mits er sprake is van een aantoonbaar algemeen belang. Onderdeel van deze aanpak is tevens een zelfstandige gebiedsexploitatie: de gemeente roomt de waardegroei van de grond af en investeert deze in de benodigde publieke voorzieningen (aansluiting op hoogwaardig openbaar vervoer, scholen, groen, et cetera).
Grote rol bewoners
Omdat het hier een compleet stadsdeel voor zo’n 5.000 inwoners zou gaan, zette de gemeente vanaf het begin in op een uitgebreid participatietraject. Hiervoor werd de organisatie Forum Vauban opgericht die optrad als centrale vertegenwoordiging van de bewoners en andere gebruikers. Verschillende werkgroepen werkten onder deze paraplu thema’s als ecologie, verkeer en energie uit.
De projectontwikkelaar werd uit het ontwikkelingsproces geschrapt
De gemeente ondersteunde dit organisatorisch en met financiële middelen. Inmiddels is de Forum-organisatie opgegaan in de ‘Stadtteilverein Vauban’, die een op een met de gemeente overleg voert over het beheer van het gebied. De betrokkenheid van inwoners kwam ook tot uitdrukking van de woningen zelf; hiervoor werd in belangrijke mate met het model van de Baugruppen gewerkt. Dit resulteerde in lagere woningbouwprijzen, doordat de projectontwikkelaar uit het ontwikkelingsproces werd geschrapt.
Schaarse ruimte
Het stedenbouwkundig concept van Vauban kwam tot stand door het organiseren van een ideeënprijsvraag, in 1994 door de gemeente uitgeschreven. 60 plannen werden ingediend waarvan dat van het Stuttgartse bureau Kohlhoff & Kohlhoff als winnaar werd aangewezen. Duurzaamheid werd daarin al heel breed neergezet, met onder meer een primaat voor de voetganger en de fietser.
‘GO Zomertour 2023 Freiburg’ door Kees de Graaf (bron: Gebiedsontwikkeling.nu)
Ook het zorgvuldig omgaan met de beschikbare ruimte was een belangrijke doelstelling: in Vauban zijn op 40 hectare grond een kleine 2.000 woningen gerealiseerd. Dat gebeurde overwegend in middelhoogbouw, waardoor er veel ruimte resteerde voor tuinen, openbaar groen, water, pleinen en speelplaatsen. Daarentegen is de auto nadrukkelijk te gast in de wijk.
Het aantal openbare parkeerplaatsen is minimaal (en parkeren moet hier betaald worden door bezoekers), bewoners parkeren hun automobiel in twee collectieve garages. Ook op dat punt was Vauban als gebiedsontwikkeling de tijd duidelijk vooruit.
Inprikkers
Rondlopend door Vauban maakt het gebied de ambities meer dan waar. Er is sprake van een aangename groene stedelijkheid. Uiteraard ontbreekt de drukte van de Freiburgse binnenstad maar het gebied maakt onmiskenbaar deel uit van de stedelijke structuur. De auto’s kunnen op een paar plekken de wijk inrijden met ‘inprikkers’ maar voor het overige zijn de fietsers en wandelaars de baas.
De bekende Gamma-schuttingen ontbreken, erfafscheidingen zijn op natuurlijke wijze ingericht
Centraal in de wijk ligt de voorzieningenstrook, aan beide zijden van de tramverbinding die bewoners in een paar minuten in het stadscentrum brengt. Daarnaast staan deelauto’s ter beschikking. Naast de autogarages zijn er volop gebouwde parkeervoorzieningen door de vele fietsen.
Open landschap
Op en naast de woningen is royaal en weelderig groen te zien. De bekende Gamma-schuttingen ontbreken, erfafscheidingen zijn op natuurlijke wijze ingericht. Aan de zuidkant van de wijk gaat Vauban met een groene zone langs de Dorfbach over in het aangrenzende open landschap.
‘GO Zomertour 2023 Freiburg’ door Kees de Graaf (bron: Gebiedsontwikkeling.nu)
Hier vinden we ook een uitgebreid Kinderabenteurhof waar de kinderen uitgebreid kunnen spelen. De architectuur maakt een gevarieerde indruk met een groot scala aan kleuren en materialen. Al met al een heel leefbaar geheel waar het zonder twijfel prettig wonen is, met zowel de stad als de natuur van het Zwarte Woud onder handbereik.
Frans Vauban
Op een half uurtje rijden van dit nieuwe woongebied vinden we een historisch vestingstadje dat de naam ‘Vauban’ met de uitbreiding in Freiburg deelt. Neuf-Brisach ligt aan de westkant van de Rijn in de Franse Elzas en is eind 17e eeuw gebouwd door Sébastien Le Prestre, ook wel bekend als de ‘Heer van Vauban’ (1633-1707).
‘GO Zomertour 2023 Vauban, Freiburg’ door Kees de Graaf (bron: Gebiedsontwikkeling.nu)
Deze bouwmeester deed in het leger ervaring op met de belegering van vestingsteden en zette die kennis op een later moment in toen hij gevraagd werd om de verdediging van het Franse grondgebied te versterken. Die operatie kreeg de vorm van tientallen nieuwe vestingsteden, waarvan Neuf-Brisach er dus een is.
Werelderfgoed
Neuf-Brisach ligt er op deze warme julidag verstild bij. De verdedigingswerken zijn allemaal nog in uitstekende staat. De bebouwing staat opgesteld langs het strakke orthogonale stratenpatroon, dat culmineert in het Place d’Armes Général de Gaulle. Ten tijde van de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) is hier flink gevochten en werd circa 80 procent van alle bebouwing vernietigd. Bij de herbouw is het oorspronkelijke stratenpatroon niet aangepast en daarom ademt Neuf-Brisach nog steeds de sfeer van de citadel uit vroeger tijd. Niet voor niets de plaats ook bestempeld als UNESCO Werelderfgoed. Over duurzame stedenbouw gesproken.
Het gebiedsconcept van het Duitse Vauban is in deze publicatie van de Stadt Freiburg uitgebreid gedocumenteerd (in het ‘Abschlussbericht’). De participatie-aanpak is hier terug te lezen.
Cover: ‘GO-Zomertour_2023’ door Gebiedsontwikkeling.nu (bron: Shutterstock)
Door Kees de Graaf
Eindredacteur Gebiedsontwikkeling.nu
