GO Zomertour 2023 #2: creatieve plekken in Ljubljana

Kraakbewegingen hebben de afgelopen decennia in heel Europa veel culturele initiatieven geïnitieerd. De anarchistische vrijplaats Christiania in Kopenhagen is waarschijnlijk de beroemdste culturele plek die ontstaan is vanuit een kraakbeweging. In Nederland is Ruigoord bij Amsterdam natuurlijk bekend, maar ook in het Sloveens Ljubljana vinden we volop voorbeelden van kunstenaarsgemeenschappen die illegaal een pand of een heel gebied hebben bezet.

Metelkova Mesto (Metelkova Stad) is sinds 1995 zo’n ‘culturele vrijstaat’ in het hart van de stad. De gemeente en de organisaties achter Metelkova proberen met elkaar samen te werken, maar de verhouding is complex. Dat is ook het geval bij een heel recente ontwikkeling in Ljubljana, namelijk Rog Centre. Om deze nieuwe makersplaats mogelijk te maken, ontruimde de gemeente in 2021 het gehele gebouw. Het zat vol krakende kunstenaars, creatieven en NGO’s.

Bedreigd door sloop

Metelkova Mesto is gevestigd in voormalige militaire kazernes in het hart van de stad en is een van de grootste gekraakte plekken van Europa. In de jaren negentig van de vorige eeuw, ten tijde van het uiteenvallen van Joegoslavië, wilde de gemeente deze kazernes slopen en het terrein commercieel ontwikkelen. Dit werd tegengehouden door een grote groep kunstenaars en activisten. Zij dienden bij de stad een verzoek in om de kazernes te mogen gebruiken voor creatieve doeleinden. Dat verzoek werd ingewilligd, maar omdat de panden toch nog steeds door sloop werden bedreigd, bezetten de activisten het terrein. Metelkova Mesto was geboren.

Deze ‘autonome zone’ is nu, 30 jaar later, nog steeds de thuisbasis van verschillende galeries, podia en clubs. De plek staat bekend om haar levendige culturele scene met muziekconcerten, kunsttentoonstellingen, workshops en politieke evenementen. In de loop der jaren groeide Metelkova uit tot een belangrijk symbool van autonome cultuur en politiek activisme in Slovenië. Hoewel het tot op heden nog niet gelukt is om een wettelijke status te krijgen, werd het gebied in 2005 gedeeltelijk erkend als nationaal cultureel erfgoed.

In de loop der jaren heeft de gemeente verwoede pogingen gedaan om bepaalde activiteiten van Metelkova te sluiten of te beperken vanwege lawaai en overlast. Maar er zijn ook momenten geweest waarop de gemeente de organisaties juist heeft gesteund, bijvoorbeeld met financiering voor renovaties van de panden. Ook ondersteunt de stad veel van de organisaties die actief zijn in Metelkova. Ze doet dit via open oproepen voor project- en programmasubsidies. Ook proberen beide partijen met elkaar samen te werken, bijvoorbeeld in een raad waarin zowel vertegenwoordigers van zowel Metelkova als het stadsbestuur zitting hebben. De organisaties achter Metelkova hebben zich alleen nog nooit weten te verenigen tot één parapluorganisatie, wat de communicatie en samenwerking bemoeilijkt.

Vaste plaats in de stad

Nu steeds meer gevestigde culturele instellingen zich in het gebied vestigen, zoals het Museum voor Hedendaagse Kunst en verschillende NGO’s, heeft Metelkova Mesto haar vaste plaats in de stad veroverd.

De plek heeft verder een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van de culturele identiteit van Ljubljana, levert een positieve bijdrage aan het citybrand en trekt jaarlijks een enorme stroom toeristen. Metelkova is onlosmakelijk verbonden met Ljubljana. Tegelijkertijd blijft de relatie tussen gemeente en Metelkova gespannen, zeker nu de gemeente het gebied rondom Metelkova verder wil ontwikkelen en de vrijplaats ervoor strijdt om haar autonome positie te behouden.

Verlaten complex

Dat de relatie tussen stadsbestuur en dit soort kraakbewegingen moeizaam is in Ljubljana bewijst ook de herontwikkeling van de Rog-fabriek naar het Rog Center. De voormalige Rog-fabriek produceerde tot 1991 de beroemde Rog fietsen. De fabriek werd gesloten toen Joegoslavië uit elkaar viel. Het werd in de jaren negentig tijdelijk gebruikt door verschillende culturele instellingen en in 2002 gekocht door de stad Ljubljana. Het complex lag er verlaten bij totdat kunstenaars en creatieven de verlaten fabriek in 2006 kraakten en er onder andere een muziekpodium, een skatepark, een medische kliniek voor asielzoekers, een voetbalveld en kunstenaarsstudio's van maakten.

Het gemeentelijke plan om deze oude fabriek te herontwikkelen tot een cultureel centrum, hotel en wooncomplex, sneuvelde in de crisis van de jaren tien. De aanvankelijke plannen werden teruggeschroefd en er werd besloten dat de locatie alleen zal worden herontwikkeld tot een creatieve en culturele ruimte. Ljubljana nam deel aan een drie jaar durend internationaal onderzoeksproject genaamd ‘Second Chance’, waarin het ontwikkelteam samen met meer dan 300 belanghebbenden een visie bedacht voor deze nieuwe creatieve plek. Bij deze visievorming waren ook kunstenaars en initiatieven uit het gekraakte gebouw betrokken.

Veel van de huidige gebruikers zouden ook een plek krijgen in de nieuwe creatieve hub, maar sommigen van hen verzetten zich tegen de herontwikkeling. Om deze nieuwe makerspace mogelijk te maken, werd het hele gebouw, dat nog vol zat met krakende kunstenaars, creatieven en NGO's, in 2021 ontruimd door de eigenaar – de stad Ljubljana. Dit gebeurde op basis van een gerechtelijk bevel. Toen begon de transformatie van het vervallen gebouw.

Verdeeld over vier verdiepingen en 8.500 vierkante meter zal Rog Centre straks zeven productielaboratoria voor gemeenschappelijk gebruik huisvesten, alsmede studio’s voor makers, een aantal creative-in-residence plekken, tentoonstellingszalen, een openbare bibliotheek, een winkel met lokale designproducten en cafés.

Al sinds 2012 is het Rog-team bezig met het testen en verfijnen van de visie, het programma, het organisatiemodel en businessmodellen. Dit doen ze in het RogLab, een soort proefopstelling voor het grotere Rog Center. Tot nu toe zijn bij de ontwikkeling van Rog meer dan 6.000 gebruikers, 450 experts en 80 partnerorganisaties uit Slovenië en andere landen betrokken geweest.

Meta Štular, directeur strategische ontwikkeling van het Centrum Rog, zegt: “Slovenië heeft over het algemeen een nogal starre manier om een nieuwe organisatie op te richten. Je begint met een directeur en die stelt dan top-down zijn of haar team samen. Bij Center Rog hebben we, om dit te verzachten, het participatieve leiderschapsmodel ontwikkeld. De gebruikers (leden van Center Rog) kunnen – tot op zekere hoogte – meebeslissen over diverse aspecten van de publieke instelling.”

Participatieve organisatie

“Via het participatieve budgetinitiatief kunnen de gebruikers van Center Rog bijvoorbeeld stemmen over waar een deel van het budget aan besteed moet worden: denk aan een nieuwe machine, aan activiteiten en evenementen. Ook worden ze betrokken bij selectiecommissies voor open oproepen voor ateliers, samenwerkingsprogramma's en dergelijke.” Centrum Rog wordt officieel geopend in het najaar van 2023. Geïnitieerd vanuit de gemeente, maar uiteindelijk ontwikkeld tot een participatieve organisatie waar alle huurders meebepalen over het beleid. Hoe dat in de praktijk gaat werken, is vanaf komend najaar te zien.

Zoeken naar eigen rol

In Ljubljana lijkt het stadbestuur nog te zoeken naar haar ideale rol, net als de creatieve gemeenschap. De overheid schoof op van voornamelijk controleren en reguleren naar willen mee-ontwikkelen. Maar als het dreigt mis te gaan, vervalt ze snel weer in haar oude rol. De creatieve gemeenschap – op haar beurt – hecht erg aan haar autonome status, maar weet zich niet goed zelf te organiseren. Dit staat een goede samenwerking op verschillende punten in de weg.

Bij Rog hebben verschillende organisaties, initiatieven en individuen zich de fabriek toegeëigend, omdat de gemeente niet direct na aankoop van het pand doorging met haar plannen. Zittende initiatieven en NGO's die het pand kraakten, werden betrokken bij het vormgeven van de toekomstvisie, maar niet iedereen bewoog voldoende mee.

Tegelijkertijd waren verschillende creatieve organisaties en individuen bezig met het ontwikkelen van een alternatieve ontwikkelingsvisie via een breed participatief proces in RogLab – gefaciliteerd door een ontwikkelingsteam dat was ingehuurd door de eigenaar, in casu de gemeente Ljubljana. In de impasse die ontstond, koos de gemeente voor een hardhandige uitzetting, na een aantal jaren van vruchteloze bemiddeling tussen de gemeente en de kraakgemeenschap.

Dit roept vragen op over wat de ideale rol is voor een overheid, maar ook voor het collectief. Durft de overheid de invulling en programmering uit handen te geven aan een groep creatieven? Wat doet de overheid als dat niet loopt zoals zij voor ogen had? Durft ze op de handen te blijven zitten of grijpt ze in? En wil het creatief collectief zich conformeren aan structuren en organisatievormen om de samenwerking te stroomlijnen? En durft zij op haar beurt ook bepaalde zaken en verworvenheden uit handen te geven?