GO Zomertour 2023 #4: het Duitse Stuttgart als bakermat van het nieuwe bouwen

In Stuttgart worden mooie dingen uitgevonden. Automobielen uiteraard, met de hoofdvestigingen van Porsche en Mercedes. Maar ook nieuwe vormen van bouwen en architectuur. En de stad is nog lang niet af, met onder meer grootse plannen op en rondom het station. Een zomertour-aflevering met meerdere bestemmingen derhalve.

Een bezoek aan Stuttgart is niet compleet zonder een bezoek aan de musea van Porsche en Mercedes. Dat heeft uiteraard niet veel met gebiedsontwikkeling te maken (tenzij je studie zou willen maken van de relatie tussen auto’s en stedenbouw) maar voor het oog is er veel te genieten. De productie van fraaie en snelle auto’s is indringend met de Duitse volksaard verbonden en dat draagt men ook van harte uit.

Ons eigen architectenbureau UN Studio ontwierp het Mercedes museum, wij beginnen ons bezoek aan de stad evenwel met een visite aan het Porsche museum – een architectonische schepping van Delugan Meissl Architects en in hun woorden een ‘ode aan snelheid’. Geopend in 2008 en vijftien jaar later nog steeds een strak vormgegeven en grotendeels wit geheel, waar de auto’s voor de kleur zorgen.

Moderne bouwen

Zoals de bekende Porsche-modellen allemaal zijn voortgekomen uit de oerprototypes van dr Ferdinand Porsche, zo is de moderne woningbouwarchitectuur van de 20ste eeuw uitgevonden in een klein wijkje aan de noordkant van het centrum: de Weissenhofsiedlung. Dit is de geboorteplaats van het moderne bouwen.

Het initiatief werd genomen door de Deutscher Werkbund, een samenwerkingsverband van kunstenaars en industriële ondernemers dat tot doel had om kunst en architectuur af te stemmen op moderne industriële productiemethoden – ook in de bouwnijverheid. Tot de founding fathers in 1907 behoorden onder meer architecten Peter Behrens en Hermann Muthesius. De Duitse overheid ondersteunde het initiatief omdat het kon helpen de internationale concurrentiepositie van het land te verstevigen.

Select gezelschap

De ontwikkeling van de Weissenhofsiedlung geldt als een van de belangrijkste wapenfeiten van dit gezelschap: een buitenexpo om de voordelen van het industriële bouwen breed onder de aandacht te brengen. Onder leiding van architect Ludwig Mies van der Rohe (die later leiding zou gaan geven aan het Bauhaus en in 1938 door de Nazi-dreiging de wijk nam naar de VS) werden 17 architecten geselecteerd om hun visie te geven op de architectuur van het woonhuis, zowel in gestapelde als grondgebonden vorm.

Het werd een select internationaal gezelschap, met vanuit Frankrijk onder meer Le Corbusier. Voor Nederland kwamen architecten J.P. Oud en Mart Stam in de ring. Het resultaat dat in 1927 in de vorm van een buitenexpo werd gepresenteerd: 33 ‘Häuser’ meteen of meerdere woningen, veelal gerealiseerd met prefabricage en met veel ‘licht, lucht en ruimte’. Helaas werden er tijdens WOII 10 vernietigd en na de oorlog vervangen door veel minder aansprekende nieuwbouw.

Het gaat weliswaar maar om een klein buurtje en een beperkt aantal woningen maar de impact van de Weissenhofsiedlung is groot geweest. Van de zes voorbeeldwijkjes die in die tijd in Europa zijn gerealiseerd door de Deutscher Werkbund, is dit veruit de meest bekende geworden. Een half miljoen kijkers kwam naar de Stuttgart om zich over de nieuwe architectuurstroming en bouwwijze te verwonderen. Sinds 2016 staan de 2 onder 1 kap-woning en het vrijstaande woonhuis van Le Corbusier op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Het wijkje als geheel is die eer nog niet te beurt gevallen. Bezoekers kunnen door de Weissenhofsiedlung wandelen, de informatie over de woningen en hun plattegronden bekijken (met aparte kamers voor het ‘Mädchen’ en de kolen) en het museum bezoeken.

Tweede rampendossier

En hoe wordt er anno 2023 dan gebouwd in deze Zuid-Duitse stad? Dat kunnen we onder meer zien op en rondom het station. Hier vinden grote vernieuwingen plaats. Zo ondergaat het station zelf een ingrijpende metamorfose, onder de noemer Stuttgart21. Het terminus-station wordt omgebouwd naar een ondergronds station met doorgaande lijnen, waarmee Stuttgart aangesloten kan worden op het netwerk van Europese hogesnelheidslijnen. Geheel vlekkeloos verloopt het project niet en het wordt na het nieuwe vliegveld van Berlijn al genoemd als het tweede grote Duitse rampendossier. De opening was oorspronkelijk voorzien voor 2021 maar inmiddels wordt 2025 genoemd. De kosten zijn opgelopen van 4,5 naar 9,15 miljard euro. Maar dan heb je ook wel wat: het ontwerp van Ingenhoven Architects met 28 kelkvormige betonnen pilaren is ronduit spectaculair.

100 hectare vrij

Naast de verbeterde bereikbaarheid van Stuttgart per spoor heeft de herontwikkeling een ander belangrijk voordeel: bovengronds komt circa 100 hectare aan bouwgrond vrij voor nieuwe functies. Aan snee komt nog het Rosensteinviertel met 50 hectare voor wonen en commercie en 20 hectare voor uitbreiding van het bestaande Rosensteinpark. In een vergevorderd stadium is inmiddels het Europaviertel, dat vanaf het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw al ontwikkeld kon worden op de plek van het voormalige goederen- en rangeeremplacement.

We bezoeken dit gebied op een zwoele zomeravond, te beginnen bij het gebouw dat als eerste hier werd gerealiseerd: het kantoor van de Landesbank Badem-Würtemberg, een project dat uit drie deelgebouwen bestaat en waar ruim 1.500 medewerkers van de bank werken.

Het Pariser Platz waar de LBBW aan gelegen is, maakt een stenige indruk. Weliswaar zorgt een waterspuiter voor enige verkoeling maar de veelgehoorde kritiek op dit deel van het gebied is dat het te stenig is – en daardoor veel te warm in de hete zomermaanden. We zien hier inderdaad deze avond weinig mensen. De aantrekkelijkheid van het gebied wordt evenmin vergroot door de veelal dichte gevels van de gebouwen; op plintniveau valt hier weinig te beleven. Groen spiegelglas, daar zijn we in Nederland toch al een hele tijd mee opgehouden. De programmatische invulling met veelal kantoren en hotels is tevens mede debet aan de doodsheid ter plekke.

Veel groen en water

Noordwaarts lopend, verandert het beeld gelukkig wel. Hier vinden we onder meer de nieuwe Stadtbibliothek, waarvan de glazen bouwstenen in de gevel bij nacht fraai van binnenuit worden verlicht – een baken van cultuur en wijsheid. Ook het grote witte binnenatrium is ronduit spectaculair, naar een ontwerp van de Koreaanse architect Eun Young Yi.

Het beste gevoel van ‘stad’ ervaren we op het aangrenzende Mailander Platz, waar tal van functies samenkomen. De tram halteert hier en het project Milaneo combineert wonen met commerciële ruimtes en horeca. In de openbare ruimte is veel met groen en water gedaan, waar jong en oud dankbaar gebruik van maakt. De gratis ligstoelen maken het aangename verblijf compleet.

Weinig wind

Al met al is er in Stuttgart veel te beleven op het gebied van stedenbouw, architectuur en gebiedsontwikkeling. Het moderne bouwen dat hier werd geïntroduceerd, wordt nog steeds toegepast – zij het op een veel grotere korrelgrootte. Beton en glas zijn daarbij onverminderd favo, aangevuld met natuursteen. Of deze materiaalkeuze ook voor een klimaatbestendige stad de beste zal zijn, valt echter te betwijfelen. Stuttgart ligt laag in een basin, omgeven door heuvels (waar bijvoorbeeld de Weissenhofsiedlung op gebouwd is). Het gevolg is dat er minder wind waait en sprake is – nog wel – van een aangenaam stadsklimaat. Hoe lang dat het geval zijn met de opwarming van de aarde en de toename van de stedelijke hittestress? Een inzet op verdere vergroening lijkt voor bestaande en nieuwe gebieden in deze stad geen slecht idee.