Gezocht: de beste vergroening om hittestress te voorkomen

In de zomers van 2018, 2019 en 2020 werd het ene hitterecord na het andere gebroken, inclusief lange periodes van droogte. Bebouwing versterkt de hitte. Extreme hitte in gebouwd gebied kan veel ongewenste gevolgen hebben, variërend van toegenomen sterfte, via afnemende arbeidsproductiviteit tot verslechterende waterkwaliteit en problemen met de infrastructuur.

Maximale verkoeling

Vergroening van de openbare ruimte wordt steeds vaker toegepast als maatregel tegen hitte. Met deze trend neemt de vraag naar wetenschappelijke informatie over verkoeling door groen toe: hoe wordt de verkoelende werking in stedelijk gebied maximaal benut en in stand gehouden tijdens droogte? Er is vooral behoefte aan concrete richtlijnen voor aanleg en inrichting van 'klimaatgroen', gericht op het opvangen van effecten van klimaatverandering in de gebouwde omgeving.

In het project 'Effectief groen voor klimaatadaptatie in de stad' wordt bestaande wetenschappelijke kennis vertaald naar praktische richtlijnen voor vergroening van stedelijk gebied en uitgewerkt tot sjablonen voor toepassing in veel voorkomende Nederlandse wijktypes. De sjablonen zijn weliswaar gericht op maximale verkoeling, maar zijn waar mogelijk ook afgestemd op praktische aspecten, zoals onderhoudskosten en gevolgen voor ondergrondse infrastructuur.

Onderzoek in Tarthorst

De sjablonen worden getoetst in de praktijk: zijn ze gemakkelijk toe te passen bij een reële herinrichtingsopgave? De gemeente Wageningen heeft de mogelijkheid aangedragen voor zo'n toetsing. Zij zint op herinrichting van de openbare ruimte van een aantal wijken en wil daarbij toenemende hitte zo goed mogelijk kunnen opvangen via groenvoorziening. De Tarthorst en de Roghorst in Wageningen zijn typische voorbeelden van bloemkoolwijken. Dit wijktype komt veel voor, en is daarom een van de standaardsituaties in stedelijk gebied die in het project onderzocht worden.

Foto van een trottoir in de buurt van een boom in de Tarthorst (links) en corresponderend warmtebeeld (rechts). De getallen in het warmtebeeld geven de temperatuur (in °C) op de gemarkeerde plekken. Duidelijk is te zien hoe de temperatuur van het trottoir toeneemt naarmate de schaduwwerking geleidelijk afneemt en fors hoger is voor plekken in de zon. (25 juni 2020, 16.00 uur, door Cor Jacobs)

In het voorjaar is het bestaande groen van de Tarthorst in kaart gebracht door studenten van de Hogeschool van Hall-Larenstein. De huidige situatie rond hitte en mogelijke effecten van vergroening hebben zij berekend met een weermodel voor wijken en steden. Daarnaast voerden Wageningen Plant Research en Wageningen Environmental Research metingen uit op een zomerse dag met volop zon. Deze gingen over het verkoelend effect van verschillende bomen in de wijk. Dit gebeurde met speciale instrumenten ('heat trackers'), die naast luchttemperatuur en luchtvochtigheid de windsnelheid en effecten van de zonnestraling meten. Het verkoelend effect kan daarmee worden uitgedrukt als verlaging van de gevoelstemperatuur, ofwel de temperatuur zoals mensen die ervaren.

Overdag tot bijna 10 graden koeler

De resultaten van deze onderzoeksactiviteiten bevestigen overduidelijk dat schaduw door bomen overdag een grote bijdrage levert aan verkoeling. De verschillen in gevoelstemperatuur tussen plekken in de schaduw en in de zon liepen op tot 10 graden Celcius. Dit betekent het verschil tussen een situatie met matige of ernstige hittestress (in de zon) en een met nauwelijks hittestress (in de schaduw). Nóg grotere verschillen zijn mogelijk, maar werden op de meetdag in de Tarthorst niet geconstateerd.

De luchttemperatuur speelt bij dit type verkoeling nauwelijks een rol. Die is ongeveer even hoog in de schaduw als in de zon. De veelgehoorde bewering dat een boom werkt als een airco klopt dan ook niet. Warmtebeelden lieten zien dat de boombladeren doorgaans even warm of iets warmer waren dan de lucht. Warmte stroomt van warm naar koud, dus de lucht wordt nog steeds verwarmd, of in ieder geval niet gekoeld.

Maar dankzij hun transpiratie blijven de bomen wel duidelijk koeler dan stenige oppervlakken, zoals muren en daken van een huis of zwart asfalt. Een boom draagt op die manier minder bij aan de opwarming van de omgeving dan stenen huizen, straten of betegelde pleinen. Ook worden objecten in de schaduw van een boom minder warm. Dat draagt niet alleen direct bij het verlagen van de gevoelstemperatuur ter plekke, maar vermindert ook de opwarming van de stad in de nacht.

Cover:  Photo by Jett Pongsakon on Unsplash