Hernieuwd leven in krimpende gemeenschappen op het platteland

Hoe verder we de stad uit gaan, hoe beter de gevolgen van krimp en vergrijzing te zien zijn in Japan. De combinatie van vergrijzing en verstedelijking maakt dat buiten de steden de zwaarste klappen vallen. Er dreigen de komende jaren meer dan 300 dorpen en gemeenschappen te verdwijnen, zo geven prognoses aan. In een poging dit tij te keren, biedt de Japanse overheid een subsidie van één miljoen Japanse yen per kind (zo’n 7.250 euro) voor gezinnen die wegtrekken uit de hoofdstad Tokio en zich vestigen in dorpen in het landelijk gebied. Het lijkt vooralsnog geen ei van Columbus te zijn. Toch is er groeiende interesse onder jonge stedelingen om naar het platteland verhuizen. Het dorpje Kamiyama laat zien wat mogelijk is.

Kunstwerk voor het dorp

Het bergdorp Kamiyama ligt midden op het eiland Shikoku. De terugloop van de bevolking is hier serieus, zelfs voor Japanse begrippen. Waar het enige decennia geleden nog ruim 20.000 inwoners had, zijn dat er vandaag de dag nog zo’n 5.000. De daling zal doorzetten. Toch is Kamiyama een voorbeeld van een dorp dat haar vitaliteit nieuw leven weet in te blazen, dankzij de creatieve inspanningen van bewoners.

De revitalisatie van Kamiyama startte met de oprichting van een lokaal artist in residence-programma, eind jaren negentig van de vorige eeuw. Zowel internationale als Japanse kunstenaars werden uitgenodigd enige tijd in Kamiyama te verblijven en een kunstwerk voor het dorp te maken. Elke kunstenaar kreeg een lokaal ‘maatje’. De kunstenaar leerde bewoners kennen, bewoners leerden de kunstenaar kennen. Dit programma zette Kamiyama langzaam maar zeker op de kaart als een internationaal georiënteerde en open gemeenschap.

In 2008 werd een stichting opgericht, om de gemeenschapsvorming verder te ondersteunen. De stichting richt zich niet op bestaande revitalisatiestrategieën, zoals het aantrekken van een fabriek, het stimuleren van toerisme of het promoten van de agrarische sector. Ze richt zich op andere, creatieve vormen en verschaft daarbij informatie over het dagelijks leven in Kamiyama en hulp bij het migreren naar het dorp.

De inspanningen van de stichting wekken met name de interesse van twintigers, dertigers en veertigers die hun drukke leven in de stad wilden ontvluchten en een ander leven wilden leiden, op het platteland. Twee van deze dertigers zijn Madoka en Taka. Zij wonen inmiddels enkele jaren in een leegstaande oude boerderij in de bergen, net buiten het dorp. Ze nemen me enkele dagen op sleeptouw en tonen me de nieuwe werkplaatsen, ateliers, winkeltjes en cafés die Kamiyama inmiddels rijk is.

Bijdragen aan leefbaarheid

De nieuwe dorpsbewoners lijken zonder uitzondering bijzonder ondernemend en actief. Ook hier draagt de eerder genoemde stichting aan bij. De potentiële migranten wordt niet – zoals in de overheidsprogramma’s om verhuizing naar het platteland te stimuleren – alleen naar hun gezinssamenstelling gevraagd. Ze worden tevens uitgedaagd na te denken over hoe ze hun leven hier de komende tien jaar voor zich zien en op welke manier ze willen bijdragen aan de leefbaarheid van het dorp. Deze actieve benadering stimuleert de oorspronkelijke bewoners gezamenlijk na te denken over wat er nodig en gewenst is én prikkelt nieuwe bewoners een concreet plan van aanpak te maken.

We wandelen langs een aantal gerenoveerde traditionele gebouwen waar achter het glas jonge Japanners en rijen MacBooks te zien zijn. Taka vertelt: “Dit zijn kantoren van bedrijven uit de stad. Ze hebben hier in Kamiyama een satellietvestiging geopend waar hun medewerkers permanent of tijdelijk kunnen werken.” Wat hielp bij de keuze voor Kamiyama was de uitstekende internetvoorziening in het dorp, die al eerder was aangelegd om de moeilijk bereikbare bergen van Shikoku van digitale televisie te voorzien. Er zijn inmiddels zo’n twintig bedrijven met vestigingen in Kamiyama, een boost voor de activiteit in het dorp.

En activiteit trekt activiteit, zo vertelt Madoka. Zij heeft rechten gestudeerd en onlangs een boek uitgegeven over Kamiyama en de rol van lokale overheden in initiatieven zoals in dit dorp. Ze laat zien dat ook een aantal oude winkelpanden inmiddels gevuld zijn met nieuwe initiatieven. Zo rijden we langs een koffiebranderij voor een goede kop koffie en spreken we een ambachtelijke schoenmaker die zijn opleiding in Duitsland genoot en bij terugkomst Kamiyama koos als woon- en werkplek.

Initiatieven versterken elkaar

Onderweg wijst Taka op een poster waarop het maandelijkse muziekevent wordt aangekondigd. De drie lokale restaurants organiseren elke maand een avond met muziek, hapjes en drankjes. Deze keer staat de band van de lokale high school op het programma. Het is een voorbeeld hoe diverse initiatieven, activiteiten en bewoners op creatieve wijze met elkaar verbonden worden én elkaar versterken.

Deze verwevenheid van initiatieven is ook sterk aanwezig in het food hub-project, bedoeld om de consumptie van lokale producten te stimuleren. Grootschalige landbouw is in het bergachtige landschap van Shikoku niet mogelijk, maar vrijwel elke woning heeft een moestuin of enkele kleine rijstvelden waar we met name oudere bewoners dagelijks zien werken. Het dorp heeft een agrarische school, waar scholieren van vijftien tot achttien jaar hun middelbare schoolopleiding afronden. Ze leren hier naast de gebruikelijke vakken ook voor bomen te zorgen, rijstvelden te bewerken en fruit te telen.

De producten worden gezamenlijk te koop aangeboden in het dorp. Wanneer we terug het dorp in rijden, stoppen we bij een relatief nieuw houten gebouw, dat een bakkerij en winkel blijkt te zijn. Lokale boeren – oud en nieuw – verkopen er hun producten. Naast de bakkerij en winkel is een cafetaria geopend, waar elke dag een bijzonder gewaardeerd lunchmenu wordt klaargemaakt met de producten van lokale boeren. De food hub verbindt senioren-boeren, jonge scholieren en bewoners die genieten van wat hun land hen te bieden heeft.

Collectieve woningbouw

Ook op het gebied van wonen worden initiatieven ontplooid. Zo werd recent een nieuw buurtje opgeleverd met woningen voor gezinnen, op de plek van een in onbruik geraakte middelbare school. Voor de bouw van de woningen werd samengewerkt met de lokale overheid. De woningen zijn publiek eigendom en worden verhuurd aan gezinnen met kinderen in diverse leeftijden. Wanneer de kinderen uit huis gaan, is het de bedoeling dat de ouders weer plek maken voor nieuwe ouders, om – zeer gewenste – nieuwe gezinnen te huisvesten.

Onderdeel van het woningbouwproject is een gemeenschapsgebouw voor het hele dorp. Daar ontmoet ik Tomomi, die verantwoordelijk is voor het reilen en zeilen van deze collectieve plek en betrokken was bij de ontwikkeling van woningen en gemeenschappelijk gebouw. Ze vertelt over het project. “De woningen zijn met lokaal hout gebouwd. Er is rekening gehouden met wind en zon, om zo weinig mogelijk techniek nodig te hebben voor een comfortabel binnenklimaat. Zo wordt lucht verwarmd vlak onder het dak. Die lucht wordt vervolgens onder de vloeren geblazen om de benedenverdieping te verwarmen.”

De buitenruimte is kindvriendelijk aangelegd, auto’s parkeren aan de rand van de buurt. Er is gewerkt met alleen inheemse plantsoorten. De scholieren van de agrarische middelbare school hebben geholpen met het onderzoek naar deze plantsoorten. Het bleek lastig ze zomaar te kopen. Dus hebben de scholieren nieuwe planten gekweekt, gebruikmakend van struiken en bomen in de omgeving.

Het gemeenschappelijke gebouw is niet alleen voor de nieuwe buurt, maar voor het hele dorp. Tomomi vertelt hoe samen met bewoners naar een passend programma is gezocht. “We hebben verschillende workshops georganiseerd om te bepalen wat voor gebouw dit zou moeten zijn. Wanneer mensen er gebruik van zouden maken, wat ze hier graag zouden zien.”

Het werd een gebouw verdeeld in drie verschillende delen. Er is een plek waar kinderen kunnen spelen; wat verhoogd en bekleed met typisch Japanse tatamimatten. “Hier is het vooral na schooltijd druk; ouders komen met hun kinderen langs.” Het middelste deel is een kleine bibliotheek. “Kamiyama heeft geen bibliotheek; dit was een duidelijke wens van bewoners.”

De ramen zijn bewust – en zeer on-Japans – transparant. “Zo is er te zien wat er binnen gebeurt en is het laagdrempeliger om binnen te lopen.” Het collectieve gebouw is bewust helemaal uit lokaal hout gemaakt. “Er zijn allerlei traditionele houtverbindingen toegepast, om de kinderen van Kamiyama in aanraking te brengen met onze houtbouwcultuur. Het aantal timmermannen dat deze technieken beheerst, daalt hard. We hopen hiermee enthousiasme te stimuleren voor dit vakmanschap.”

Creatieve krimp

Makkelijk is het zoeken naar hernieuwde vitaliteit in Kamiyama niet altijd. Er zijn vele uitdagingen, geeft Madoka aan. Er is bijvoorbeeld wel eens spanning tussen de oorspronkelijke bewoners en de ‘immigranten’, zoals Taka en Madoka zichzelf en andere nieuwe bewoners noemen. Maar over het algemeen zijn nieuwe bewoners zeer respectvol richting de oudere dorpsbewoners.

Kamiyama laat zien wat de impact van bewonersinitiatieven kan zijn. Hoe relatief kleine initiatieven het verschil kunnen maken in de leefbaarheid van de – steeds kleinere – en aantal kunstenaars elk jaar, maakte dat de lokale bevolking langzaam maar zeker mee wilde bewegen en de voordelen ging zien. Niet dat ze aanvankelijk geïnteresseerd waren in hedendaagse kunst, maar de onverwachte en verrassende kunstwerken die gemaakt werden, bracht potentieel naar boven waarvan men zich niet bewust was.

De inzet van de bewoners is niet gericht op het tegengaan van de krimp; deze wordt aanvaard als onontkoombaar. Toch heeft Kamiyama een strategie ontwikkeld om een leefbare gemeenschap te blijven: ‘creatieve krimp’. Mensen worden uitgenodigd en uitgedaagd op eigen wijze bij te dragen. De hernieuwde vitaliteit maakt dat ook oude bewoners geïnspireerd worden en het aandurven om nieuwe initiatieven te ontplooien. Een voorbeeld is het noedelrestaurantje dat onlangs geopend werd door oorspronkelijke bewoners. De aanwezige initiatieven zoeken elkaar op en worden slim met elkaar verknoopt.

Er zijn inmiddels meer dan 160 nieuwe bewoners verwelkomd in Kamiyama. Dit zijn geen grote aantallen, maar in een dorp van 5.000 mensen kunnen 160 actieve mensen wél een groot verschil maken.