Het brutalisme van Strijp-S

Sietske Aussems is er niet helemaal gerust op dat Strijp-S opgewassen is tegen mogelijke investeerders die mee willen liften op het succes van het gebied. Komen zij met plannen die weliswaar hogere rendementen opleveren, maar op den duur het karakter zullen veranderen? Haar angst is dat er te veel woningen komen, die de balans tussen wonen, werken en recreëren verstoren. In haar visie moet Strijp-S een aantrekkelijk uitgaansgebied blijven en een broedplaats voor startende, creatieve ondernemers. Als kwartiermaker van woningcorporatie Sint Trudo heeft ze daaraan haar ‘steentje’ bijgedragen. Nu organiseert ze onder de naam ‘Braintours’ rondleidingen in het gebied, waaraan ze haar hart heeft verpand.

In stroomversnelling

We zitten in de bar van het Blue Collar hotel, waar ze hartelijk wordt begroet door eigenaar Bart van den Dissel, een van de pioniers die al vroeg de potentie van Strijp-S inzag. In 2014, toen de ontwikkeling van Strijp-S in een stroomversnelling kwam, verruilde hij zijn goedlopende kroeg in het Stratumseind voor een hotelavontuur in het Klokgebouw, de voormalige bakelietfabriek van Philips met vier evenementenhallen. De naam verwijst naar de blauwe kragen van de handarbeiders en het interieur accentueert de bewaarde industriële elementen van weleer. Het rock & roll-hotel, zoals het bekend staat, trekt veel muzikanten die in het Klokgebouw optreden. Maar ook zakelijke gasten, waar ik mezelf toe reken.

Het hotel loopt goed. Als ik boek, zijn de standaardkamers al op. En dat terwijl er geen evenement is en daardoor gelukkig ook geen geluidsoverlast. De coronatijd heeft er ook hier flink ingehakt, maar inmiddels zitten de bezoekersaantallen van hotel, horeca en evenementen weer in de lift. Strijp-S is misschien wel het meest bekend door de jaarlijkse Dutch Design Week, die in het Klokgebouw is begonnen. Maar ook het hard-rockfestival Speedfest en het dance event The Flying Dutch hebben het gebied op de kaart gezet.

Sietske Aussems stond aan de wieg van de transitie van Strijp-S en heeft daarop haar stempel weten te drukken. In 2004 kwam ze in dienst bij woningcorporatie Sint Trudo, waarvan haar vader Thom Aussems directeur was. De corporatie had bijna alle gebouwen van Philips gekocht in de zogeheten Driehoek, het hart van Strijp-S. Haar taak: het organiseren van evenementen en het lokken van creatieve ondernemers. Aussems: “Toen ik in 1998 ging studeren in Eindhoven, was het een boerenstad. Om zeven uur ’s avonds waren alle restaurants gesloten. Het vertrek van Philips uit Strijp-S was een unieke kans om hierin verandering te brengen. Het moest geen kopie worden van de oude binnenstad.”

“Met de opkomst van Brainport en de groei van ASML gingen we voor een nieuw, bruisend centrum met aantrekkingskracht voor een breed, internationaal publiek. Daarom vind je hier geen Bijenkorf, Hema, Starbucks of McDonalds. Geen franchise-ondernemingen, behalve een kleine Albert Heijn in de Food Hall. Wel de Urban Shopper met vier winkeltjes onder één dak, ontwerpbureau Kiki & Joost en de Ontdekfabriek. Smaakmakers die zich onderscheiden van de eenheidsworst en iets toevoegen aan de stad.”

In de bovenverdiepingen van het Klokgebouw zijn betaalbare ateliers voor creatieve ondernemers. Nog voordeliger zijn de huren van de verplaatsbare containers, ook wel ‘plug in city’ genoemd, waarin startende maakbedrijfjes de ruimte krijgen om zich te ontplooien met perspectief op doorstroming naar meer permanente bedrijfsruimte.

Invulling plinten cruciaal

Huidig Trudo-bestuurder Jos Goijaerts vindt de combinatie van wonen en werken horen bij Strijp-S en borduurt voort op de formule van zijn voorganger: “We zijn er als corporatie ook voor de stad.” Voor de levendigheid van het gebied is de bestemming van de plinten cruciaal, vervolgt hij. “Daarvoor hebben we met andere beleggers een convenant gesloten. Elke partij verplicht zich tot een jaarlijkse financiële bijdrage. We wilden van de plinten geen cash cow maken en hebben er bij de start dan ook beperkte inkomsten voor ingeboekt. Daarin verschillen we bijvoorbeeld van de Amsterdamse Zuidas, waar de plinten wel vanaf het begin commercieel zijn uitgebaat. Dan krijg je niet de voor gebiedsontwikkeling optimale functies. Denk overigens niet dat we voor Sinterklaas spelen. Wij geloofden vanaf het begin in de waardeontwikkeling op lange termijn en tot nu toe is dat bewaarheid.”

Een ander voorbeeld waarbij het snelle geld ondergeschikt is gemaakt aan de belangen van de gebruikers, is de bouw van ‘Haasje Over’ over een bestaande skatehal. De gemeente wilde die eerst slopen, maar Trudo wilde de publiekstrekker handhaven en bouwde er overheen. Nu is ‘Area51’ het grootste indoor skatepark in de Benelux, waar zowel amateurs uit de wijde omtrek als professionals hun favoriete sport kunnen beoefenen en zelfs kampioenschappen worden georganiseerd. Behalve voor skateboarden, is de hal ook geschikt voor inline skaten, BMX, stuntsteppen en breakdance.

Trudo zetelt – met vele startende ondernemers als buren – in de Apparatenfabriek, waar Philips vroeger onder andere radio’s maakte. Honderden historische modellen sieren de ontvangsthal. De directiekamer kijkt uit op het paradepaardje van de corporatie: de Trudo Toren, het eerste verticale bos van Nederland, uniek voor de sociale sector.

De kleine lofts van zo’n 50 vierkante meter met elk een boom op het balkon worden vooral aan éénpersoonshuishoudens verhuurd. Dat geldt ook voor de andere bezittingen van Trudo in Strijp-S, zoals de Hoge Rug, een aaneengesloten reeks van drie grote industriegebouwen uit de jaren twintig van de vorige eeuw. De doorgaans jonge bewoners delen tal van voorzieningen, zoals een daktuin, collectief kantoor, logeerkamers en een forse algemene ruimte met keukenfaciliteiten. Bewoners van Haasje Over hebben via een loopbrug toegang tot de collectieve daktuinen van De Hoge Rug. Voor haar woningen in Strijp-S hanteert Trudo geen wachtlijsten. Wie voldoet aan de voorwaarden voor sociale huur, kan via loting meedingen. Verder huisvest Trudo hier urgente doelgroepen als statushouders, daklozen en uitstromende bewoners van zorginstellingen.

Herwaardering voor brutalisme

Volgens Alwin Beernink, projectdirecteur van Park Strijp Beheer, is de gemeente schatplichtig aan Trudo: “We hebben vanaf het begin met z’n allen gezegd dat dit een bruisend hoogstedelijk gebied moest worden. Trudo heeft de daad bij het woord gevoegd door het industrieel erfgoed nieuw leven in te blazen.”

Toch is dit niet zonder slag of stoot gegaan, zoals ook al bleek uit het voorbeeld van Haasje Over. Beernink: “De naam van onze PPS geeft al aan dat we eerst een ander idee hadden voor de bestemming van dit gebied. Het was de tijd dat elk appartementencomplex een ‘Staete’ of ‘Residence’ werd genoemd. We vonden de fabriekspanden van Philips aanvankelijk verschrikkelijke gebouwen, die maar beter gesloopt konden worden. In het masterplan van Riek Bakker (BVR, red.) ging er dan ook rigoureus een streep doorheen. Het is aan de eigenwijsheid van voormalig-Trudo-bestuurder Thom Aussems te danken dat dit niet gebeurd is. Pas later kwam er een herwaardering voor het brutalisme van dit soort gebieden.”

Dit weerspiegelt zich ook in het stratenplan. Zo is voorkomen dat de oude warmteleidingen werden opgedoekt. In plaats daarvan kreeg tuinarchitect Piet Oudolf de opdracht de leidingen te combineren met beplanting en te transformeren in een ruimtelijk kunstwerk. De Leidingstraat is nu een van de pareltjes van de wijk.

Maar Trudo had het niet alleen gekund. Aussems kreeg steun van Dik Wessels, wiens VolkerWessels de door Philips uitgeschreven tender won en voor 140 miljoen euro eigenaar werd van de grond. Dat is veel geld voor een gebied waar zoveel moest gebeuren. Na de aanslag op de Twin Towers zag Wessels de economische toekomst somberder in en haalde hij de gemeente over voor de helft mede-eigenaar te worden. In 2002 richtten de gemeente en VolkerWessels Park Strijp Beheer op. Beernink: “Toenmalig burgemeester Welschen en wethouder Van der Spek zagen in dat dit de enig mogelijke redding was voor Strijp-S, anders was het in verval geraakt.” In 2005 traden de corporaties Sint Trudo (voor bestaande gebouwen) en Woonbedrijf (voor nieuwbouw) toe als partner van Park Strijp Beheer.

Vele gegadigden

Beernink, die de directie van de PPS deelt met Thijs van Dieren van VolkerWessels: “Het kost veel tijd en energie om het vliegwiel aan de gang te krijgen en de non-believers om te buigen naar de believers. Aanvankelijk moesten we de beleggers het gebied naar binnen trekken. Het kantelpunt was in 2013, na de economische crisis. Sindsdien kunnen we kiezen uit vele gegadigden. Daarbij is het de kunst de identiteit van het gebied vast te houden. We willen allemaal dat er in dit gebied vrije experimenteerruimte blijft. Het is uniek dat culturele belangen het hebben gewonnen van het kapitaal.”

Jos Roijmans, als gebiedsmanager verbonden aan de gemeente, wil ervoor waken dat de ondernemers van het eerste uur niet weggejaagd worden. “Niet voor niets zijn we begonnen met twee corporaties als non-profit partners voor de herontwikkeling.” Maar hij is realist genoeg om te beseffen dat gentrificatie altijd op de loer ligt.

De kracht van Strijp-S is tegelijkertijd haar zwakte, aldus Roijmans: “We hebben gekozen voor maximale flexibiliteit binnen de stedenbouwkundige plannen. We werken met ontwikkelaars samen op basis van partnerships, vertrouwen en overtuiging, dus niet met dichtgetimmerde eisenpakketten. We willen dit als creatief centrum van Eindhoven behouden, maar als kapitaalkrachtiger mensen hier hun intrek nemen, gaat het rauwe er vanaf. Dan krijg je verkleuring en zoeken starters hun heil op een pop-up locatie elders in de stad.”