Het Hamerkwartier in Amsterdam gaat los, als de markt tenminste mee wil doen

Het Hamerkwartier ligt pal naast het IJ, met kolossen van gebouwen die doen herinneren aan de stadse industrie van weleer. Terwijl ik door het gebied fiets, zie ik overwegend grijze gebouwen beklad met graffiti in allerlei kleuren. De brede opzet van zowel de Schaafstraat en het Gedempt Hamerkanaal geven een duidelijke structuur aan het voormalige industrieterrein, maar er staan veel panden leeg en de woningen die er zijn gerealiseerd, lijken met geweld tussen de karakterloze bedrijfspanden te zijn geperst.

Hier valt nog veel te winnen, beaamt supervisor Kristiaan Borret. De stadsbouwmeester van Brussel reist minstens maandelijks af naar Amsterdam om de gemeente te adviseren over het reeds opgestelde masterplan, naar ontwerp van stedenbouwkundige Ron van Heusden. Dit moet het Hamerkwartier van de nodige woningbouw voorzien zonder teloorgang van de bedrijvigheid.

Samenhang in de gedeelde wijk

Ik spreek Kristiaan Borret samen met Bas van Rossum, projectmanager van het Hamerkwartier, in het Projectbureau gebiedsontwikkeling Noord in het NDSM-gebied. Vanaf de hogere verdiepingen van het statige kantoorgebouw zijn binnen enkele jaren vijftien geplande woon-werktorens van het Hamerkwartier zichtbaar, zo is de bedoeling. De torens worden volgens Borret een toonaangevende toevoeging aan de Amsterdamse skyline doordat ze elk volgens een regelmatig patroon haaks op het IJ komen te staan. “Niet kriskras dus, maar wel met afbouw naar het IJ en de wijken eromheen. De nieuwe wijk moet voor mij als een ensemble herkenbaar zijn in het stadslandschap. Waarom niet zelfs met een gelijkaardige kleurstelling? Een simpel middel om samenhang te creëren, zoals de roestkleurige torens van de wijk Carlsberg in Kopenhagen.”

De bouwsteen voor de herontwikkeling van het Hamerkwartier is het Hamerblok, een typologie van bestaande en nieuw toe te voegen gebouwen die samen een langgerekt grid parallel aan het IJ vormen. Hier landen bedrijfsloodsen met een vrije hoogte van 8 meter en ranke woontorens tot 60 meter hoog. “Een unieke typologie,” zo noemt Borret het, “die een interessante verschijningsvorm oplevert. Hoge gebouwen met een setback en pal ernaast een laag gebouw, waardoor de straatgevels onregelmatig gaan ogen. Dit vormt het karakter van de gedeelde wijk: geen gezapig geheel, maar waar het af en toe botst. Dat is de echte stad.”

Borret schetst een ideaal plaatje van een nieuwe stadse wijk. Het is een ingrijpende verandering ten opzichte van de huidige rauwe uitstraling. Een deel van die ruwheid gaat dan ook verloren door de herontwikkeling. “Daar moeten we eerlijk in zijn.” Het masterplan roert stevig in de bestaande structuur om zo een “fijnkorrelige menging” van wonen en bedrijvigheid te realiseren, waarin stadsverzorgende bedrijven als de loodgieter en fietsenmaker tegen betaalbare huurprijzen zich kunnen vestigen.

“Architecten hadden ooit de kunde om die mix vorm te geven”, zegt Borret. “Gaandeweg is bedrijvigheid naar de rand van de stad verhuisd en daarmee verdween die opgave uit de portefeuille van architecten. Nu zie je de mix terugkomen op de agenda, maar het kost moeite om die kennis opnieuw te verwerven.” Wat hem betreft worden architecten dan ook langduriger betrokken bij gebiedsontwikkelingen zoals het Hamerkwartier. Dat stelt hen in staat het ambitieniveau van de gemeente beter te vertalen. Zeker als het een bureau is dat feeling heeft met het gebied.

Een partij zoals SeARCH? Dit architectenbureau is al jarenlang gevestigd in het Hamerkwartier. Borret schudt zijn hoofd, want die keuze is niet aan hem. De gemeente heeft bijna geen grond in beheer in het Hamerkwartier en is daardoor voor de architectenkeuze afhankelijk van projectontwikkelaars. “Jammer dat in Nederland prijsvragen of andere selectiemethodes hiervoor geen goede gewoonte zijn. Het maakt echt een verschil wanneer projectontwikkelaars architectenbureaus weten te kiezen met voeling voor de bijzondere ambities in het gebied. Voor het Oeverpark langs het IJ lanceren we met de gemeente dus wel een prijsvraag, daar heb ik op aangedrongen.”

De gemeente heeft torenhoge ambities voor het Hamerkwartier, maar lijkt te worstelen met de sturing. Ze is afhankelijk van ontwikkelaars en private eigenaren om zowel de architectonische samenhang als de geplande bedrijvigheid in het gebied te laten landen. Borret hoopt dat het bestemmingsplan als leidraad voldoende is. “Mijn rol als supervisor is tevens om projectontwikkelaars te wijzen op de noodzaak om de gemengde bestemming ook in het concrete ontwerp waar te maken. Bijvoorbeeld dat je geen bedrijvigheid kan pretenderen als er geen goederenlift in past. Daar hebben ze zich in de afspraken met de gemeente toe verbonden, dus we moeten ook geen medelijden hebben.”

Van Rossum knikt instemmend als Borret praat, maar zelf is hij voorzichtiger met zijn uitspraken. Eerder in het gesprek gaf hij aan dat transformatieprojecten onderhevig aan verandering zijn, zeker bij een ambitieus plan zoals die van het Hamerkwartier. “We weten niet of alle plannen voor de wijk te realiseren zijn.” Als ik hem vraag hoe ze ontwikkelaars zo goed mogelijk willen bewegen de ambities voor een gemengde wijk te volgen, zegt hij: “Het doel is dat er wordt herontwikkeld, maar dat doet een ontwikkelaar niet als het hem niet financieel iets oplevert. Dus wij kunnen wel eindeloos vasthouden aan alle ambities, maar als er daardoor niets gebeurt, bereiken we ons doel ook niet.”

Bedrijfscorporatie

Om toch iets van tegengas te geven en stadsverzorgende bedrijven een plek te laten claimen in het Hamerkwartier, streeft de gemeente een bedrijvenbeleid na. “Net zoals we vroeger mensen met een laag inkomen in de stad lieten wonen en daarvoor de wooncorporatie uitvonden, moeten we nu de bedrijfscorporatie inschakelen om kleinere, cruciale bedrijven een plek te geven,” zegt Borret.

Het proces om zo’n bedrijfscorporatie voor het Hamerkwartier in te schakelen, loopt volgens Van Rossum al. “We gaan een tender uitzetten om de markt hier vorm aan te laten geven,” zegt hij. Of dat op tijd gaat zijn voordat de eerste bouwplannen in het Hamerkwartier van start gaan, is de vraag. De sloop van de eerste kavels in het gebied staan gepland voor begin volgend jaar.