Het Kompas Circulaire Gebiedsontwikkeling helpt navigeren in de wereld van circulariteit

Gert-Willem van Mourik is transitiemanager circulair en biobased bouwen bij de provincie Zuid-Holland en een van de drijvende krachten achter de strategie Circulair Zuid-Holland. Hij stond in die hoedanigheid begin vorig jaar voor een dilemma. Van Mourik kreeg steeds vaker van gemeenten te horen dat zij heel graag iets met circulariteit wilden, maar niet wisten hoe precies handen en voeten te geven aan de circulaire bouwopgave en circulaire gebiedsontwikkeling. Alleen bouwt de provincie geen huizen en is de provincie ook geen ontwikkelaar, dus direct helpen was lastig.

“Maar door die gesprekken merkten we ook: er is behoefte aan informatie”, vertelt Van Mourik. “Er zijn veel onderzoeken, handreikingen en andere mooie stukken geschreven. Maar bij de gemeentes zeiden ze: ik kan hier niks mee. En wat voor de een niet technisch genoeg is, is voor een collega juist veel té technisch. De projectleider gebiedsontwikkeling heeft andere dingen nodig dan de beleidsmedewerker duurzaamheid, een plantoetser of iemand van de welstandscommissie. Mijn doel was om vanuit die verschillende perspectieven iets slims te kunnen zeggen over circulariteit.”

Geen definitie

Van Mourik werkte destijds al samen met adviseur Sietse Gronheid van adviesbureau Over Morgen in een project samen met de gemeente Leiden. Wanneer hij zijn idee met Gronheid bespreekt, blijkt hij niet de enige te zijn met de wens om iets slims over circulariteit te zeggen. “Door onze gesprekken merkten we allebei: er is een behoefte om hier iets over te schrijven en over te ontwikkelen. Er zijn zo veel voorbeelden. Best practices, good practices, eigenlijk waren er al practices genoeg. Maar hoe doen anderen dit nou eigenlijk? Er zijn veel en verschillende kennisbrokjes beschikbaar en we hadden behoefte kennis te ontsluiten en op een slimme manier over te brengen. Een kompas dat je helpt om te navigeren in de wereld die circulariteit heet.”

En dus besluit het tweetal de kennis die zij hebben te bundelen en beschikbaar te stellen, inclusief (succesvolle) voorbeelden en alle kennis die überhaupt beschikbaar is over het onderwerp. Ze beginnen vanaf nul met vijf lege A0-vellen en werken van daaruit naar een volledig digitaal platform. “De afgelopen jaren is de definitie over wat circulair bouwen inhoudt op gebouwniveau al behoorlijk ingekaderd”, legt Gronheid uit. “We wilden niet opnieuw iets toevoegen dat anders is dan wat er al is. We hebben zo veel mogelijk aansluiting bij de bestaande kaders gezocht en we hebben meer gefocust op het proces. Welke stappen moet je nemen in een gebiedsontwikkeling om circulariteit te kunnen integreren?”

Geen definitie opgesteld

Van Mourik knikt en vult aan. “In het begin hebben we daar wel discussies over gehad. Hoe breed pakken we circulair op en wat is het nu precies? Maar al heel snel wisten we: we kunnen heel lang discussiëren over wat circulair is, maar het is veel interessanter om te kijken hoe andere partijen omgaan met die indicatoren die er liggen – en wat ze ermee kunnen doen. We zijn met een boog om de definitie heen gelopen. Voor de ene gemeente is circulariteit een doel, voor de ander een middel. Het maakt ons niet uit, als je maar iets met circulaire gebiedsontwikkeling doet. Het levert namelijk wat op. En wil je wat doen, dan hebben wij de inhoud paraat.”

Instapmoment creëren

Het Kompas bestaat uit vier verhaallijnen waarmee professionals in alle fasen van circulaire gebiedsontwikkeling uit de voeten zouden moeten kunnen. Met die vier verschillende richtingen willen Gronheid en Van Mourik bereiken dat niet alleen de gemeenten die het onderwerp al hoog op de agenda hebben staan gebruik maken van het instrument. Het Kompas is juist ook bedoeld voor die professionals die het lastig vinden om de eerste stap te zetten. Van Mourik: “Met ons Kompas willen we voor iedereen een instapmoment creëren. Alleen maakte dat de uitdaging nog groter, want voor iedereen is het vertrekpunt anders. De koplopers van gisteren hebben vandaag weer hele andere eisen. En wat zij hebben opgeleverd, is voor andere gemeenten weer een mooi startpunt.”

Om de juiste balans tussen diepgang en toegankelijkheid te behouden, ging het duo al in een vroeg stadium in gesprek met marktpartijen en gemeenten om de bruikbaarheid te toetsen. “Op de eerste versie kregen we van veel gemeenten de reactie: jeetje, dit is wel heel veel en complex”, zegt Gronheid lachend. “Dus voor ons was de uitdaging om alle informatie op zo’n manier te vertalen dat het Kompas behapbaar blijft voor alle disciplines en ervaringen. Voor gemeenten moest het concreet en compact worden: wat kunnen wij nu doen om circulariteit in gebiedsontwikkeling te realiseren? Daarbij merkten we dat er veel behoefte is aan de instrumentenvraag. Hoe kan ik er met beleidsinstrumenten voor zorgen dat circulariteit wordt geïntegreerd?”

Het hanteren van de concrete stappen in gebiedsontwikkeling als rode draad en het beschikbaar maken van alle achterliggende rapporten zijn twee keuzes waarmee de initiatiefnemers hebben geprobeerd die balans in het Kompas te brengen. Van Mourik: “Zo hebben we voor de koplopers uitdagingen geformuleerd, bijvoorbeeld hoe je circulaire gebiedsontwikkeling in tenders uitzet. En aan de achterblijvers wil je laten zien: er is een basisniveau waar je gebruik van kan maken. Vind je het spannend, gebruik die ervaringen van anderen en zet die eerste stap. Er is niets exotisch aan circulaire gebiedsontwikkeling. We willen het comfort bieden dat ze niet de eerste zijn.” En omdat het juridische voorwerk al is gedaan tijdens het verzamelen van de informatie, weten de gebruikers van het Kompas ook precies wat ze wel en niet mogen eisen op circulair vlak.”

Zeker niet perfect

Nu het Kompas is gepresenteerd, breekt de volgende en misschien wel meest cruciale fase aan voor het instrument. De eerste reacties zijn positief, maar nu is het ook de bedoeling dat de kennis in de praktijk gebruikt wordt. Bijvoorbeeld door de nieuwe besturen in de provincies die nu aantreden, hoopt Van Mourik. “Juist omdat het een apolitiek instrument is. Het Kompas schrijft niets voor en is niet van een bestuurder of stroming afhankelijk. En het Kompas heeft door de opzet hopelijk een langere levensduur dan een bestuursakkoord dat vier jaar meegaat.”

Om die stap te kunnen zetten, is het wel noodzakelijk dat ook andere partijen hun kennis gaan delen en mee willen werken aan het verder brengen van het Kompas. Want ja, Over Morgen en de provincie hebben nu de eerste stap gezet en geld, tijd en energie geïnvesteerd. Maar nee, daar moet het zeker niet bij blijven, stelt Gronheid. “Van andere bureaus hebben we wel gehoord: jullie geven heel veel prijs, is dat wel slim? Maar wij vinden dat de kennis in alle duurzaamheidstransities openbaar moet zijn. We doen het niet voor het individueel of organisatorisch belang. Daarom hebben we ook bewust gekozen voor een digitale omgeving die volledig transparant is. Wij hebben de eerste stap gezet, maar laat alsjeblieft een volgende partij ook investeren.”

Het afgelopen jaar stond voor het tweetal in het teken van de ontwikkeling van het Kompas. Dit jaar hopen ze met een bijbehorend opleidingsprogramma gemeenten te leren de circulaire principes te integreren in beleid, projecten en de gemeentelijke organisatie. Van Mourik: “Wij denken dat we hiermee iets hebben gemaakt dat de tand des tijds kan doorstaan, maar het is zeker niet perfect. Daarom zijn de presentatie van het Kompas en alle gesprekken die wij daarna voeren – ook dit interview – een oproep voor gebruikers om feedback te geven. Wij stellen ons kwetsbaar op en hopen dat partijen ons helpen om het Kompas beter te maken. Graag zelfs.”