Het (landelijke) medicijn voor de kleine en middelgrote winkelstraat

Het is 2011 als Sjaak Vinken ‘zijn’ Heerlen langzaamaan ziet afglijden. Het centrum van de Zuid-Limburgse stad is zo onaantrekkelijk voor ondernemers, bezoekers en bewoners dat hij zich grote zorgen maakt. Niet alleen voor zichzelf, maar vooral voor zijn drie opgroeiende dochters. Als zijn oudste dochter tijdens een van de eerste lessen in de brugklas een boekje krijgt waarin leerlingen wordt geadviseerd om hun toekomst vooral niet binnen de provinciegrenzen te zoeken, is voor Vinken de maat vol. Hij zegt zijn baan op bij het communicatiebureau waar hij al twintig jaar werkt en begint met een missie: de binnenstad van Heerlen opnieuw aantrekkelijk maken voor deze drie groepen.

“Mijn broers en zussen waren al uit Limburg vertrokken en dat was ik wel gewend van de mensen om mij heen. ‘Er zijn geen kansen’, zei iedereen. Maar toen ik dat boekje van mijn dochter zag, schrok ik daar enorm van. En ben ik na gaan denken. Als binnensteden en dorpskernen niet meer functioneren, waarom zouden jongeren dan nog blijven in de regio? En waarom zou ik dan überhaupt in de regio blijven? En waarom wil niemand meer in Limburgse binnensteden ondernemen? Toen heb ik ontslag genomen en ben ik deze uitdaging aangegaan.”

Winkelgebieden of kunstenaars

Vinken ziet destijds het aantrekken van jonge ondernemers al als de manier om kleine en middelgrote binnensteden in Limburg weer tot leven te brengen. Maar waar begin je dan? Het antwoord op deze vraag die hij zichzelf stelt, blijkt Leonie Kuepers te zijn. Nadat zij, net als nagenoeg al haar leeftijdsgenoten, buiten Limburg heeft gestudeerd, wil Kuepers terug naar haar geboortegrond. “Iedereen was uitgevlogen, maar ik was een van de weinigen die ook terug is gekomen. Ik heb kunstgeschiedenis gestudeerd en daarna bij verschillende commerciële galeries in de regio gewerkt. Maar ik wilde daarna graag voor mezelf beginnen en jonge kunstenaars een platform bieden. Alleen kon ik geen bedrijfsruimte vinden. Daar heeft Sjaak mij mee geholpen.”

Kuepers is de eerste ‘casus’ van Vinken in het centrum van Heerlen. En het mes snijdt al snel aan twee kanten. Het pand waar zij na zijn hulp met haar onderneming kan beginnen is zo groot, dat Vinken aan de achterkant zijn kantoor inricht. Terwijl Kuepers probeert kunst te verkopen, komt Vinken in contact met een ambtenaar van de provincie Limburg. Die ziet wel wat in zijn plannen en geeft hem de opdracht met de winkelgebieden aan de slag te gaan. Kuepers kijkt in die periode vol verbazing naar haar kantoorgenoot. “Een colbert vol notitievelletjes en een telefoon vol contacten. Voor mij een ongeorganiseerde bende, maar Sjaak verbond alles in zijn hoofd aan elkaar en was heel effectief. Zoals de ambtenaar het tegen Sjaak zei: je hebt iets in handen, ik weet niet wat, maar het werkt.”

Ze ziet van dichtbij dat de methodiek van Vinken aanslaat. Ze gaat zich er steeds meer mee bemoeien en komt eind 2013 voor de keuze te staan: de winkelgebieden of de jonge kunstenaars. Ze koos voor het eerste: “Dan organiseerde Sjaak voor 300 man een evenement in ons kantoor, maar kocht niemand een schilderij. Een galerie goed kunnen runnen kost heel veel tijd, dus toen moest ik een keuze maken. Zo is eind 2013 Streetwise ontstaan.”

Drie speerpunten

De methodiek van Streetwise om die jonge ondernemers terug naar de kleine en middelgrote winkelgebieden te krijgen, bestaat uit drie delen. Allereerst het begeleiden van de ondernemers aan de hand van een eigen stappenplan, waarbij het idee van de ondernemer het vertrekpunt is. Ten tweede denkt Streetwise mee met overheden over “het flankerende beleid om ondernemers te stimuleren,” bijvoorbeeld stimuleringsregelingen of fondsen. Tot slot helpt de stichting mee met het verbeteren van het vestigingsklimaat in de gemeenten, onder andere door mee te praten over randvoorwaarden als beleidskaders.

Vinken: “Wij willen dynamiek terugbrengen naar kleine en middelgrote binnensteden door jonge ondernemers te stimuleren. En door het voor die ondernemers ook mogelijk te maken een plek te vinden in die gebieden. Innovatief, jong ondernemerschap voor kleine en middelgrote winkelgebieden begeleiden en zorgen dat die gebieden toekomstbestendig zijn. De winkelstraat kan echt iets anders dan de Wibra. Er kan zo veel. Kleine en middelgrote centra hebben de potentie om veel interessanter te worden dan de grote centra. Dat zijn de gebieden waar de Bijenkorfs van deze wereld interesse in hebben, die redden zich wel. Andere winkelgebieden vallen tussen wal en schip. Ketenformules willen daar lang niet allemaal meer zitten. En dus zijn deze gebieden sterk afhankelijk van innovatief ondernemerschap om zo'n gebied weer een eigen identiteit te geven.”

Meekijken aan de voorkant

Vinken ziet in die eerste jaren dat de starters tegen veel praktische en beleidsmatige muren aanlopen. Bijvoorbeeld wanneer ondernemers twee bestaande winkelconcepten willen combineren: blurring. Een interieurwinkel waar je tegelijkertijd een broodje kan eten. Of een patisserie die een open ‘werkplaats’ naar de winkelstraat haalt. “Het winkelgebied is niet dood, maar mensen zitten wel op vernieuwing te wachten. Met alleen gebiedsontwikkelingen ga je het niet redden in de kleine en middelgrote winkelstraat. Wat wij doen is gebiedsontwikkeling, maar dan via de jonge mensen.”

Kuepers: “Wij zijn de enige partij die over alle stappen mee kan denken. Wij kunnen het ondernemingsplan toetsen, wij weten wat een bank wil zien, hebben genoeg kennis van vastgoed om huuronderhandelingen te doen en wij hebben genoeg verstand van vergunningen om aanvragen voor te bereiden. Blurring wordt gedoogd totdat iemand bezwaar maakt. Maar ondernemers doen zulke investeringen in tijd en geld dat wij niet willen dat die concepten omgegooid moeten worden of vergunningen worden ingetrokken als iemand bezwaar maakt. Dan bereid je zo'n ondernemer niet goed voor.”

“Wij kijken aan de voorkant samen met de gemeente wat er qua bestemmingsplan en vergunning mogelijk is, en binnen die strenge kaders kijken wat wel kan. Een stuk maatwerk waarbij wij met de overheid samen tot de rand gaan van wat wel mag. Dan heb je uiteindelijk wel een vernieuwend concept dat staat en helemaal vergund is.”

Maatschappelijk belang

Een ander belangrijk vertrekpunt van Streetwise is dat de opdrachtgevers altijd overheden zijn, vertelt Kuepers. “Het is een bewuste keuze geweest om een stichting op te richten, dat was ook het advies vanuit de provincie. Wij doen dit vanuit algemeen maatschappelijk belang. Als je dit vanuit een commercieel belang doet, kun je niet zo veel tijd steken in die ondernemersbegeleiding. En nu kunnen wij puur vanuit onze eigen, ruimtelijke visie werken. En zijn wij kosteloos voor ondernemers en dus laagdrempelig. Dat is een van de succesfactoren.”

Vinken: “Dat is ook wel de rare positie van Streetwise. Wij werken voor en vechten tegen dezelfde gemeente, omdat wij opkomen voor de ondernemers. Maar die rare positie werkt. Zo is de Rabobank een van onze grootste partners. Die kijkt bij het verlenen van een lening aan een ondernemer niet naar de landelijke kerncijfers, maar luistert naar ons verhaal en steunt de ondernemers.” Kuepers: “Wij zitten in het spanningsveld tussen de ambitieuze wethouder die vooruit wil en ons opzoekt en de ambtenaren die de regels volgen en niet altijd willen meebuigen. Een unieke positie.”

Integrale aanpak

De eerste taak van het duo: orde in de chaos van Vinken scheppen. Dat is nodig, want na het eerste succesvolle voor de provincie klopt de gemeente Heerlen aan met de vraag om het centrum van de stad te revitaliseren. Dat gaat zo goed (en de nood is in de regio zo hoog), dat ambtenaren van andere Parkstad-gemeenten al snel aan de telefoon hangen. En dus moet het tweetal de stappen ontrafelen die Vinken de jaren daarvoor al in zijn hoofd zette om tot de methodiek van Streetwise te komen.

De werkwijze slaat aan. Overheden zien door de nieuwe formules die de kans krijgen dat de bezoekers weer terugkomen naar de binnensteden. Maar dat is niet het enige. Ook andere ondernemers zien de energie die de nieuwkomers meebrengen en trekken zich daaraan op. Niet alleen in Limburg, waar ook gemeenten uit het midden en noorden van de provincie weten Kuepers en Vinken te vinden. Ook in Belgisch Limburg werkt de methodiek en ook in Den Haag is de aandacht gewekt. Tweede Kamerleden komen op bezoek en het ministerie van Economische Zaken (destijds nog EZK) hangt aan de lijn. De vraag die zowel de politici als de ambtenaren stellen: kunnen we deze methodiek niet landelijk uitrollen?

Henk Vermeer, Tweede Kamerlid namens de BBB, was een van de politici die in Limburg op bezoek ging en Kamervragen stelde over de mogelijkheid van een landelijke uitrol van de Streetwise-methodiek. “In mijn tijd als gemeenteraadslid van Harderwijk leerde ik het belang kennen van het kansen bieden aan innovatieve ondernemers om zich te vestigen en dat dit ook in samenspraak gebeurt met bijvoorbeeld gemeenten,” vertelt hij telefonisch. “Ik ben in Roermond op bezoek geweest en heb daar met ondernemers gesproken die via Streetwise een kans hebben gekregen. Door een hele gedegen voorbereiding, consumentenonderzoek en een goed plan hadden zij veel meer kans op het ontvangen van financiering. Die integrale aanpak sprak mij aan.”

Meepakken

Zijn positieve ervaringen in Limburg zorgen ervoor dat Vermeer er, samen met enkele collega’s in de Tweede Kamer, bij de minister voor pleit om de Streetwise-aanpak landelijk uit te rollen. “Zij weten wat er niet kan, maar vooral ook wat er wel kan. En een partij als Streetwise heeft ervaring in meerdere gemeenten. Dan heb je toegang tot meerdere oplossingsrichtingen en het is goed als dat soort instrumenten voor veel meer ondernemers op veel meer plekken in het land beschikbaar worden. Streetwise is heel lokaal begonnen, maar er zit een systematiek achter die je landelijk uit kunt rollen zodat je het wiel niet overal opnieuw uit hoeft te vinden.”

Het afgelopen halfjaar lag de aandacht van Vermeer vooral bij het vormen van een nieuwe regering. “Maar het plan is om dit onderwerp snel weer op te pakken, omdat deze methodiek echt omarmd en concreet gemaakt moet worden. Zodra we in de Kamer weer een debat hebben over ondernemerschap, kunnen we dit meteen meepakken. Als we landelijk de mensen en middelen kunnen regelen om dit initiatief te ondersteunen, dan kunnen gemeenten ook makkelijker aan de slag. Als je hier geld instopt, verdien je dat dubbel en dwars terug. En het belangrijkste is dat je vitale winkelgebieden krijgt. En wat ik mooi vind, is dat de mensen van Streetwise echte volhouders zijn. Dat is ook een reden om dit initiatief te steunen.”

90 procent slaagt

Ondanks de lovende woorden en steun van Vermeer en andere Haagse actoren wacht Streetwise mogelijk groen licht voor een landelijke uitrol niet af. Samen met Hogeschool Saxion en de provincie Overijssel onderzoeken Kuepers en Vinken alvast of de methodiek ook in andere delen van het land kan werken. “Wij twijfelen niet dat dit gaat lukken. Belgisch Limburg is een ander land met andere wet- en regelgeving, daar lukt het. Sittard is geen Heerlen. Roermond is geen Sittard. Weert is heel anders dan Roermond. Tot nu toe hebben we elke keer die stap kunnen maken. Benieuwd wat we tegen gaan komen, maar geen twijfel of het ons lukt om die methode ook daar te laten slagen. Dit is voor ons de stap naar een landelijke uitrol.”

Samen met Saxion probeert het duo de methodiek te valideren. “Alle data die we afgelopen 11 jaar hebben opgebouwd, gieten we in een monitor,” legt Kuepers uit. “Met die monitor kan de aanpak in Overijssel direct gemeten worden. Hoe effectief is onze werkwijze? En waar moet je op bijsturen? Wij analyseren al 11 jaar onze eigen aanpak. Dat levert veel data op voor de overheden waar wij voor werken en die brengen we nu samen. Hoeveel werkgelegenheid levert onze aanpak op, welke impact heeft de aanpak lokaal op economisch vlak en wat is de slagingskans voor ondernemers op de lange termijn in deze kleine en middelgrote winkelgebieden?”

Vinken: “Drie van de vier ondernemers die aan ons traject beginnen, halen de eindstreep niet. Maar van die andere 25 procent slaagt meer dan 90 procent als ondernemer. De filter die wij, op basis van de data in de monitor, hebben ingebouwd om te kunnen voorspellen welke formules landen en werken, is bovengemiddeld succesvol. Voor een andere provincie is dat een kwestie van finetunen. Waar lopen ondernemers in deze gemeente tegenaan? Hoe is de eigendomsverhouding? Aan welke knoppen moet er verder worden gedraaid? Die knoppen zijn in Overijssel misschien wel anders dan in Limburg, maar de methodiek verandert niet.”

Cirkel rond

Kuepers en Vinken hopen aan de ene kant dat de landelijke aandacht ervoor zorgt dat overheidspartijen financieel blijven participeren zodat zij vanuit hun onafhankelijke positie kunnen blijven werken. Kuepers: “Een incidentele startinjectie om te kunnen laten zien wat er kan. Als je van de kant bent, met behulp van provincie, gemeente of het Rijk, kan er veel meer.” Maar de institutionele steun, het vertrouwen vanuit Den Haag in de methodiek, is misschien nog wel belangrijker. “Dat legt veel gewicht in de schaal voor ons. Dat we als Streetwise zijnde serieus genomen worden.”

Want, besluit Vinken, dan kan er ook wettelijk het verschil gemaakt worden. “Dat gesprek in Den Haag is nodig om die wettelijke kaders te verruimen. Dat is een lastig en stroperig gesprek, maar wel essentieel voor jonge ondernemers om landelijk juist voor die innovatieve concepten de ruimte te krijgen. Het komt niet zomaar goed met deze winkelgebieden. Retail- en centrummanagers brengen de noodzakelijke vernieuwing niet. De vernieuwing wordt gebracht door jonge ondernemers met vernieuwende formules.” Hij heeft van dichtbij gezien dat de aanpak echt werkt. “Mijn drie dochters zijn in Limburg gebleven en hebben er allemaal een woning gekocht. Missie geslaagd. Ze maken ook echt gebruik van de stad. Een vriendin van mijn oudste dochter gaat nu zelfs een horecazaak beginnen in Heerlen. Dan is de cirkel toch rond?”