Het natuurlijke systeem in 3D als hulpmiddel voor gebiedsontwikkeling

“Bij mij in Ede is er een nieuwe wijk aangelegd. Ligt mooi in het landschap, de oude houtwallen zijn gespaard. Dan denk je: schitterend, niets meer aan doen. Alleen komt er in die buurt ook kwel vanuit de Veluwe naar boven. Ik sprak laatst een mevrouw die in die wijk woont en door het water is de bodem veel te nat, waardoor ze driekwart van het jaar haar schuurdeur niet open krijgt.”

Het is slechts een klein voorbeeld waarmee landschapsarchitect en onderzoeker Vincent Grond het belang van de ondergrond voor gebiedsontwikkeling illustreert. Maar of het nou een natte schuur in Ede, de aanleg van een rondweg in Groningen die miljoenen duurder werd als gevolg van beperkte kennis van de bodem of een op zandige gronden (en dus ‘lekkende’) aangelegde waterstructuur in Nijmegen, het standpunt van Grond blijft hetzelfde.

“Bij heel veel ruimtelijke ontwikkelingen wordt nauwelijks naar het onderliggende landschap gekeken. Elke stad heeft wel vijftig van dit soort voorbeelden. Als je de ontwikkeling van een stad wil begrijpen, moet je eerst de ondergrond begrijpen. In Ede denk je als ontwikkelaar: ik heb een landschapsarchitect, de wijk ziet er mooi uit, ik heb het goed voor elkaar. Maar als je de natuurlijke processen niet kent, kan je tegen problemen aanlopen zoals in het voorbeeld van kwel en de schuur. Je kan de ondergrond ook juist als uitgangspunt nemen. Dan zijn zulke kwelzones te gebruiken voor natuur of wandel- en fietspaden en zijn ze goud waard om water te bergen, biodiversiteit te herstellen of hittestress te reduceren.”

Bloemkoolwijken

Samen met vier collega-onderzoekers begon Grond anderhalf jaar geleden aan het project Stadsgenese. Doel van het vijftal was om stadsgenese - letterlijk het ontstaan van een stad - als handleiding en uitgangspunt voor gebiedsontwikkeling te laten functioneren en erfgoed te gebruiken als kennisbank en inspiratie. “De basis is onze opvatting over erfgoed. Door de techniek zijn wij voor een groot deel vergeten hoe mensen met het natuurlijk systeem omgingen. Daar kunnen we van leren en inspiratie uit putten. Heel veel gemeenten en steden hebben nauwelijks een idee wat voor ondergrond ze hebben en daar maken ze dus ook helemaal geen gebruik van. Die kennis is verloren gegaan en die kennis willen we terugbrengen.”

Conclusie van het vijftal: recente gebiedsontwikkelingen passen vaak helemaal niet meer bij de natuurlijke ondergrond. Vroeger waren de ondergrond, bodem en water bepalend voor het ontstaan en de bewoning van een stad. Maar door de verstedelijking na de Tweede Wereldoorlog is die relatie steeds meer losgelaten. “Losse stukken land die worden ingevuld, waarbij niet meer naar de grotere lijnen wordt gekeken. Bloemkoolwijken zijn een mooi voorbeeld. Een ruimtelijk principe dat overal wordt herhaald, maar weinig meer te maken heeft met het specifieke landschap waarop dat principe ontstaan is.”

Blunders voorkomen

Sinds de eeuwwisseling zoeken steden steeds vaker naar een nieuwe hechting met het natuurlijke landschap. En bij die stroming sluiten Grond en zijn collega’s met de stadsgenese aan. Het 3D-model (de zogeheten genesetekening) brengt verschillende informatiebronnen als geomorfologie, water en riolering, natuur, stadsontwikkeling, cultuurhistorie, archeologie en erfgoed samen.

“Er zijn steeds meer voorbeelden van projecten die het natuurlijke systeem als onderlegger nemen, maar als groot geheel is het beslist nog onvoldoende. Ik kom bij veel gemeentes. Dan zie ik vaker dat de groenman niet met de natuurman werkt, ze werken allebei al helemaal niet met de waterman samen, de ondergrond is uitbesteed aan de omgevingsdienst en daardoor buiten beeld geraakt.”

“Stadsgenese is een recept voor deze samenwerking. Geen methode, maar een hulpmiddel binnen een systeemgerichte planaanpak. Binnen gebiedsontwikkeling moet het natuurlijk systeem als onderlegger worden genomen en daarbinnen is stadsgenese een heel mooi hulpmiddel. Wat zijn de blokkades voor gebiedsontwikkeling? Wat hebben we eraan verstierd? Hoe kunnen we dat weer gaan optimaliseren in alle projecten die we gaan ontwikkelen? Blunders voorkomen, omdat je van tevoren weet of het natuurlijke systeem geschikt is en wat je kunt doen om dat te optimaliseren.”

Geen ruzie

De modellen uit het boek doen sterk denken aan de figuren die op middelbare scholen in de aardrijkskundeboeken te vinden zijn. En dat is precies wat Grond en zijn collega’s voor ogen hebben. “Dat is perfect. We moeten de aardrijkskundebasis gebruiken voor planvorming. Dat gebeurt niet vaak. Stadsgenese is een oproep om dat denken weer terug te krijgen. Niet een beetje de bodem erbij of een beetje het water erbij. Bestuurlijk draagvlak om het op deze manier te doen, zodat we ook echt richting aan gebiedsontwikkeling kunnen geven. We willen met onze plaatjes op bladzijde 3 van de Omgevingsvisie komen.”

Grond denkt vooral dat de Stadsgenese voor meer structuur en samenwerking gaat zorgen, zodat het samenhangende natuurlijke systeem ook echt een vast onderdeel van gebiedsontwikkeling wordt. “Ik vind dat je als gemeente geen waterplan of bodemvisie meer mag maken. Je moet het natuurlijk systeem als geheel overzien. Dat is het idee. Dan heb je ook een hele mooie basis voor gebiedsontwikkeling. Het natuurlijk systeem in kaart brengen is de feiten op een rij zetten. Daar kan je ook geen ruzie over krijgen. Het is de basis onder de samenwerking.”

Hoofdpijnprojecten

Het komende halfjaar wordt het hulpmiddel in drie verschillende gebieden met de verschillende schaalgroottes ingezet. Het Rijksvastgoedbedrijf gebruikt de stadsgenese bij een grote gebiedsontwikkeling in Schaarsbergen, Harderwijk zet met behulp van de 3D-modellen de Omgevingsvisie op en in Nijmegen wordt een regieplan gemaakt om allerlei initiatieven in een wijk op elkaar en op het natuurlijke systeem af te stemmen. “Ik kan wel vertellen dat het zo geweldig is, maar wat levert het nu op? Over een half jaar kunnen we daar antwoord op geven met de resultaten uit deze drie casussen. Maar het zou heel mooi zijn als andere gebiedsontwikkelingen hier al bij aan willen sluiten.”

En hoewel alle partijen die met de stadsgenese aan de slag willen welkom zijn, heeft Grond nog wel wat speciale wensen. “Ik hoop dat dit denken bij een aantal majeure gebiedsontwikkelingen als uitgangspunt wordt genomen, zodat je ook echt een goed voorbeeld hebt en dat daarmee het bewijs wordt geleverd dat deze manier van denken heel veel oplevert. Of een keer een project waar heel veel gedoe is, waar mensen niet uitkomen. We zitten nog niet in de hoofdpijnprojecten. Ons hulpmiddel kan hopelijk de mensen weer blij maken.”