Het riviersysteem kraakt in de voegen en is aan revisie toe

Om het rivierwater in Nederland te beheersen, zijn de afgelopen eeuwen flinke ingrepen gedaan, zoals de aanleg van dijken, stuwen en sluizen. Van de gevolgen van sommige ingrepen hebben we nu last. Daarnaast zorgt ook klimaatverandering voor problemen in het riviersysteem. Dit staat in het onderzoeksrapport Systeembeschouwing Rijn en Maas. Het rapport beschrijft hoe onze rivieren zich ontwikkelen en bevat adviezen over hoe we het riviersysteem toekomstbestendiger kunnen maken.

Dalende bodem

Sommige problemen worden veroorzaakt door maatregelen om het rivierwater te beheersen. Als gevolg van de aanleg van stuwen en dammen wordt er bijvoorbeeld haast geen zand en grind meer aangevoerd uit het buitenland. Ook is de rivier door de aanleg van dijken veel smaller geworden. Dat leidt ertoe dat de rivierbodem op sommige plekken daalt en steeds verder uitslijt. Daar heeft de scheepvaart last van. Ook is het nadelig voor natuur, landbouw en de beschikbaarheid van zoetwater. Door bodemerosie kunnen bovendien kabels en leidingen onder de rivier bloot komen te liggen.

Door klimaatverandering wordt het daarnaast droger én natter. Daardoor staat het water in de rivieren soms korte tijd heel hoog en dan weer lange periodes juist heel laag. Om deze situaties te voorkomen, moeten we ervoor zorgen dat rivieren bij hoogwater meer water kunnen afvoeren. Bij droogte moeten de rivieren het water minder snel afvoeren en het beschikbare water eerlijk verdelen over het land.

Verschillen tussen rivieren

De rivierbodem zakt niet overal even snel. Waar de rivierbodem sneller zakt, slijt de bodem ook sneller. De oorzaak: daar stroomt steeds meer water door de rivier . Het is een proces dat zichzelf versterkt. Een van de gevolgen is dat de Waal te veel water krijgt en de IJssel te weinig. Daardoor stroomt er te weinig water naar het IJsselmeer, wat een belangrijke zoetwatervoorraad is voor Nederland. Verder heeft de Maas laagwaterproblemen. Deze rivier wordt vooral gevuld met regenwater. Daardoor is de Maas extra gevoelig voor klimaatverandering.

Keuzes maken

Ook de riviernatuur gaat achteruit. In de Maas, de Nederrijn en de Lek zijn stuwen en sluizen aangelegd om de waterstand beter te regelen. Daardoor overstromen de uiterwaarden minder vaak. Planten en dieren die houden van natte natuur hebben daar last van. Om al deze problemen aan te pakken, moeten er volgens het rapport keuzes gemaakt worden. Omdat in het riviersysteem veel processen met elkaar samenhangen, hebben keuzes invloed op elkaar. Daarnaast speelt mee dat sommige problemen urgenter zijn dan andere. Hieronder staan de belangrijkste keuzes (op volgorde van urgentie):

• Willen we dat de rivieren bevaarbaar blijven en dat de natuur en landbouw rond de rivieren behouden blijft? Dan moeten we in de zomer ophouden met zand winnen uit de rivierbedding en moeten we de rivierbodem in de Waal en de IJssel weer omhoog brengen. Ook de bodemligging van de Maas moet aangepast worden.
• Door klimaatverandering krijgen we vaker te maken met hoogwater dat ook hoger kan komen te staan. Om hier in 2050 op voorbereid te zijn, moeten de Rijn en de Maas meer ruimte krijgen om water af te voeren. Daarvoor is het onder meer nodig om te beslissen hoeveel hoogwater de Waal en de IJssel na 2050 moeten kunnen afvoeren. Hiervoor is snel onderzoek nodig, zodat je maatregelen er nu al op kunt afstemmen.
• We moeten voorbereid zijn op langere periodes van droogte die vaker zullen voorkomen. Omdat het IJsselmeer een belangrijke zoetwatervoorraad is voor Nederland moet daar in de zomer genoeg water naartoe kunnen stromen. Dat kan door de rivierbodem in de Waal te verhogen. Of we ook langer water moeten vasthouden in de Maas, moet blijken uit het onderzoek van het Deltaprogramma Zoetwater.
• Om de riviernatuur te beschermen, is het nodig de natuurlijke dynamiek in de rivieren zoveel mogelijk terug te brengen. Dat kan bijvoorbeeld door het rivierwater vaker de uiterwaarden in te laten stromen. Door drogere én nattere delen te maken in de uiterwaarden en water daar langer vast te houden, geef je planten en dieren die houden van nattere omstandigheden meer kans.

Programma Integraal Riviermanagement (IRM)

De Systeembeschouwing Rijn en Maas is gemaakt in opdracht van het Programma Integraal Riviermanagement (IRM). Het onderzoeksrapport is opgesteld door medewerkers van Deltares, Rijkswaterstaat en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en is bedoeld om beleidsmakers te ondersteunen bij het maken van keuzes.