Het wassende water als gebiedsopgave

Recent was er weer een discussie in de vakwereld over de vraag waarom het project ‘Ruimte voor de rivier’ toch zo’n succes kon worden. Ik zou denken: urgentie, organisatie en (vooral veel) geld. Als we Frédéric Rossano in zijn boek Floodscapes moeten geloven dan kan daar nog een lange aanlooptijd aan worden toegevoegd. Wat concreter: bijna 20 jaar. Een succesfactor? Dat hangt ervan af hoe je het ziet.

Meebewegen met water

Ruimte voor de rivier was een complex project en de voorbereiding ervan, die begon met een prijsvraag, vroeg veel van alle betrokken disciplines. Er waren trouwens ook nog een paar crisissituaties voor nodig (urgentie) om uiteindelijk in 2005 een massieve start te maken met een budget van meer dan twee miljard euro. Wie alles wil weten over dit project, in Floodscapes worden er ruim 40 pagina’s aan gewijd. Terecht, want dit heel erg Nederlandse programma markeert een enorme paradigmashift in onze omgang met water: van steeds betere bescherming tegen het wassende water (de metafoor van de bokser) naar een ‘laat maar komen’-aanpak zonder dat het water over je schoenen loopt (de metafoor van de judoka). De auteur noemt dat “elastische”- of “gecombineerde landschappen”. Rossano is een Franse landschapsarchitect en is nu verbonden aan de architectenopleiding in Straatsburg. Het lijkt erop dat dit boek zijn dissertatie is, alhoewel dat niet is vermeld. Ondertitel van Floodscapes is, “hedendaagse landschapsstrategieën in tijden van klimaatverandering”. Dat laatste is wel een terechte toevoeging want de projecten die deze auteur behandelt hebben allemaal op één of andere manier te maken met een toenemende hoeveelheid water in het riviersysteem te maken.

Projecten van lange adem

Rossano behandelt onder ander vijf grote projecten waarvan twee in Nederland (Ruimte voor de rivier en Meerstad bij Groningen). De andere drie: het Isar project in Zuid-Duitsland, de aanpassingen in de Isère Amont in Zuid-Frankrijk en een project in Zwitserland dat ‘de derde Rhône correctie’ wordt genoemd. Mooi dichtbij dus voor een studieus bezoekje in het post-Corona tijdperk.

Gebiedsontwikkeling (want daar gaat het om in al die projecten) is meestal een zaak van lange adem en dat geldt zeker voor plannen die een veelheid aan problemen en opgaven tegelijk moeten oplossen. Dat gold ook voor het Meerstad-project ten oosten van de stad Groningen. Ook hier een lange voorbereiding, zo’n 25 jaar. De lezer wordt getrakteerd op een bijkans volledige geschiedenis van het project, waarschijnlijk ook omdat de auteur bij dit project betrokken was (lezen we ergens tussen haakjes). Maar het is een verhaal dat zeker de moeite waard is om door te nemen, vooral ook omdat dit project nog midden in de uitvoering zit. Een bouwopgave, beter waterbeheer, overstromingen vermijden en ook recreatie en natuur vlak bij de stad. De urgentie was evident (wassend water) maar zonder een bijzondere combinatie van zeer betrokken bestuurders, ontwerpers, ingenieurs, ontwikkelaars et cetera zou dit project zeker voortijdig zijn gesneuveld. Meerstad is gebiedsontwikkeling uit het boekje. En toch, pech aan het einde de rit. De financiële crisis rond 2010 liet Meerstad bijna op de klippen lopen. Na 25 jaar voorbereiding en enorme investeringen droogde de vraag naar woningen op en daarmee ook de waarde van de grond. Meerstad is anno 2021 nog steeds een belofte maar een beetje regionale coördinatie (lees: meer sturing op de woningbouw in verband met concurrentie van woongebieden in de omgeving) zou wel kunnen helpen.

Ook de drie buitenlandse projecten zijn combinaties van het bewerkstelligen van waterveiligheid, ecologische waarden en stedelijke en recreatieontwikkeling. Overstromingsgevaar als uitdaging voor de creatie van betere plekken voor mens en natuur. Het Isar project is een vijf sterrenplek voor inwoners en bezoekers van München, de rivier stroomt hier dwars door de stad en biedt, met de resultaten van dit project, een natuurgebied met immense recreatiemogelijkheden midden in de stedelijke wereld. Het verbeteringsplan voor de Isère in het Franse Savoie betrof het ‘temmen’ van de rivier (kanaliseren, verruimen) en ook hier in combinatie met verbeterde recreatiemogelijkheden.

Rossano betitelt de ‘derde Rhône correctie’ als een Gesamtkunstwerk, een project in de bovenstroom van de Rhônevallei. Het is momenteel in uitvoering en moet na 40 jaar in 2030 gereed zijn. Een Gesamtkunstwerk ja, want hier wordt werkelijk alles ‘overhoop’ gehaald: waterbeheer, stedelijke ontwikkeling, landbouw, recreatie en een portie alluviale ecologie, alles wordt aangepakt.

Het gaat om een gebied op de grens van Zwitserland en Frankrijk maar het is vooral een Zwitserse aangelegenheid. Eind 19e eeuw maakten de beide landen al een afspraak over de loop van de rivier. Een zware overstroming leidde in 1860 tot het (vooral) kanaliseren van de rivier. Een tweede correctie vond plaats in 1928. Intussen werd duidelijk dat alleen kanaliseren niet hielp. Pas in de negentiger jaren van de vorige eeuw kwam een meer adaptieve en integrale aanpak in beeld. De problematiek was immers horizontaal (integraal) terwijl men steeds een verticale (sector) oplossing zocht.

De nieuwe benadering kwam vooral uit de koker van de ETH in Zürich, een beroemde en zeker niet alleen technische universiteit. Na weer een ernstige overstroming in 2000 waren de geesten echt rijp voor de inbreng van meer disciplines dan alleen de technische. Ontwerpers uit de stedenbouw, architectuur en landschapsarchitectuur kwamen aan tafel. De inmiddels voorgestelde aanpak lijkt erg op die ook werd (en wordt) gepraktiseerd met de Isar, de Isère en ook met Ruimte voor de rivier (door gebruik te maken van nevengeulen).

Het project is nu in uitvoering en het lijkt erop dat de horizontale aanpak een volgende ‘correctie’ niet meer nodig maakt. Opvallend is wel dat het wel erg lang duurde, inclusief vele overstromingen, voordat het spreekwoordelijke kwartje viel.

Meervoudige ontwerpopgave

Voor de goede orde, meer dan de helft van dit boek is gewijd aan de hiervoor genoemde projecten, die zijn ook het meest interessant. Ze vragen overigens wel wat van de lezer. Zonder veel onderbreking passeert een enorme stroom aan feiten en data de revue. In de rest van deze publicatie neemt de auteur stelling tegen de eenzijdige engineering-benadering die alleen maar heeft geleid tot onbruikbare waterlandschappen waar je alleen maar naar kunt kijken. Rossano wil ons vooral laten zien dat er veel meer mogelijk is als je dit soort uitdagingen ziet als een meervoudige ontwerpopgave. De beschreven projecten moeten daarvan het bewijs vormen, ze zijn dat ook. Daarmee wordt eveneens duidelijk dat op deze manier aangepakt riviermanagement gerekend kan worden tot de wereld van de gebiedsontwikkeling.

Collectieve ontkenning

De epiloog in dit lijvige (270 pagina’s) en overigens ook fraai vormgegeven boek is opvallend scherp en vooral ook relevant voor de Nederlandse lezers. De wereld is veranderd, klimaatverandering zorgt voor meer watergevaar. Anderzijds is de wereld ook veiliger geworden, immers we zien hoog water eerder aankomen met alle techniek van nu. Maar leiden deze toegenomen controlemogelijkheden niet tot een forse zelfoverschatting en tot riskant gedrag? Rossano meent, kijkend naar de Nederlandse praktijk, van wel. De Nederlanders denken dat bouwen op vele meters onder zeeniveau prima kan. Maar daar wordt in bijna alle buitenlanden toch echt anders over gedacht. Er lijkt bij ons sprake te zijn van een vorm van collectieve ontkenning van de risico’s. Food for thought! Tien jaar geleden werd al scherp gewaarschuwd voor de risico’s en de gevolgen van een dijkbreuk in ring 14, die ruim 4.5 miljoen inwoners van de Randstad moet beschermen. Die waarschuwingen zijn zonder veel discussie in de wind geslagen. De auteur citeert overigens ook een Nederlandse expert die meent dat we alle Nederlanders echt niet “kwijt kunnen” als we alleen bouwen op plaatsen zonder enig hydrologisch risico. Dat lijkt me een aardige rekenopgave voor de mensen van het Planbureau voor de Leefomgeving. En verder: dit boek is een must voor ontwerpers die actief zijn in ‘waterige gebieden’.