Hittestress en de Europese stad: maak meer gebruik van innovatie en co-creatie

In Nederland is de aandacht voor hitte (en de gevolgen daarvan) de laatste tijd onmiskenbaar gestegen. Al enkele jaren wordt er volop gemeten met de thermometer in de aanslag, zoals door de onderzoekers van Innovations Origins die in 2022 de hitte-eilanden in de Nederlandse binnensteden in beeld brachten. Maastricht kwam daarbij – verrassend door de zuidelijke ligging – als ‘meest hittetressbestendige binnenstad’ uit de bus. Hengelo had de slechtste scores, opgetekend in augustus: 45,3 graden als mediane grondtemperatuur en 48-49 graden in een aantal winkelstraten. Andersom worden er bijvoorbeeld ook principes voor goede koelteplekken ontwikkeld. Het is voor veel gemeenten aanleiding om beleid en instrumenten op dit onderwerp te ontwikkelen.

Meer doden

Maar hoe is het gesteld met de landen om ons heen? De onderzoekers van Sweco namen 24 grote steden in Europa onder de loep. Europa is het continent waar de stijging het snelst gaat. Het Urban Heat Island-effect verergert dit algemene beeld nog eens: in de steden ontbreekt veelal schaduw en houden beton en asfalt de hitte langer vast dan in natuurlijke landschappen.

Hitte is zelf al vervelend maar leidt ook nog eens tot een lagere luchtkwaliteit. En dat kost mensenlevens: de hittegolf in de zomer van 2022 leidde tot 61.000 doden, een stad ter grootte van Hardenberg. Ook de financiële schade is fors en groeiend. Extra navrant is het feit dat vooral kwetsbare groepen in steden door warmte worden getroffen. En zij laten het er niet bij zitten: in Zwitserland hebben de ‘KlimaSeniorinnen’ de landelijke overheid aangeklaagd omdat deze te weinig doet om oudere vrouwen bij hittegolven te beschermen.

Weerbaarheid

In de Sweco-studie passeren eerst de nodige inzichten uit de literatuur de revue. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat bewoners van wijken met weinig groen 5 procent meer kans hebben om te overlijden door hitte. De steden in Europa zetten daar in hoofdlijnen drie strategieën tegenover: meer groen en minder verharding, aanpassing van de regelgeving bij bouwprojecten en vergroten van bewustwording en actiebereidheid bij de inwoners. De ‘resilience’ (weerbaarheid) van steden moet hierdoor toenemen.

Daarbij helpt het wanneer de risico’s concreet in beeld worden gebracht, door satellietbeelden te combineren met sociaal-demografische indicatoren. In Londen is bijvoorbeeld een klimaatrisico-kaart voor dat doel opgesteld, op initiatief van burgemeester Sadiq Khan. Op een vergelijkbare manier heeft Sweco voor de Zweedse gemeente Ängelsholm een kwetsbaarheidsanalyse verricht. Met digitale technieken wordt zo duidelijk gemaakt waar de meest kwetsbare bevolkingsgroepen zich bevinden.

Urgentie

Van de literatuur naar de empirie dan: hoe staan de 24 Europese steden ervoor? Een eerste algemene observatie is dat het in de adaptatieplannen van veel steden vooral om een data-gedreven aanpak gaat. Weliswaar wordt met de mond beleden dat de genoemde kwetsbare groepen en buurten erbij worden betrokken, maar dat vertaalt zich nog niet in tastbare participatie en co-creatie.

Ruimtelijke maatregelen worden er wel al genomen, zoals de aanleg van groenblauwe ‘cooling corridors’. Ook investeren steden in hittebestendige gebouwen, bewustwordingscampagnes en ‘early warning’-systemen. Of de maatregelen ook werken is (nog) niet te zeggen, omdat data en monitoring ontbreekt.

De urgentie voor steden om in te grijpen wordt ondertussen alleen maar groter, laten de onderzoekers zien. Het aantal dagen met een hittegolf zal tussen nu en 2100 verdubbelen en ook het aantal dagen met een moderate heat stress neemt toe.

Bewustwording

De studie laat tenslotte aan de hand van zes Noord-Europese steden zien welke concrete strategieën er worden ontwikkeld om de hittestress het hoofd te bieden. Het geeft een inzicht in lokale inventiviteit zoals in Kopenhagen waar zeewater wordt gebruikt in de koeling van buurten, wat veel CO2 bespaart ten opzichte van reguliere airco’s.

Tegelijkertijd slaagt ook de Deense hoofdstad er niet in om de kwetsbare groepen (die wel in beeld zijn gebracht) met specifieke maatregelen te bereiken. In Helsinki loopt men ertegen achter aan dat er wel beleid wordt gelanceerd om de gevolgen van hittegolven tegen te gaan, maar dat er (nog) geen organisatie is die hierin de leiding neemt. Samenwerking en processen moeten vanaf scratch worden opgebouwd. In Rotterdam wordt bewustwording rondom hittegolven als belangrijk bestempeld, maar volgens Sweco is er geen zicht op de operationalisering. In 2028 moet de havenstad over een hitteplan beschikken.

Holistisch proces

Er is dus nog veel te winnen, concludeert Sweco aan het einde van het rapport. Met name de kwetsbare groepen worden onvoldoende betrokken en daarmee is er te weinig aandacht voor het probleem van klimaatongelijkheid. De aanbevelingen borduren hierop voort, rond drie thema’s: investeer in kennisontwikkeling, innoveer en optimaliseer (bijvoorbeeld met AI en digital twins) en co-creëer. Op die manier kan het tegengaan van hittestress een veel meer ‘holistisch’ proces worden, waarin naast de techniek en de data ook de sociale dimensie veel meer aandacht krijgt.