Cultuur & GO #3: Hoe cultuur haar plek kan behouden in de stad waar ruimte continu onder druk staat

Hoe garanderen we cultuur een plek in onze steden waarin gevochten wordt om de vierkante meters en de vastgoed- en grondprijzen torenhoog zijn? De financiële modellen waarin cultuur een hoofdrol speelt, zijn bijna niet meer rond te rekenen. Vaak schort het niet aan goede bedoelingen om cultuurmakers een plek te geven. Maar naarmate een ontwikkeling vordert, blijkt het vaak toch moeilijk aan deze intenties uitvoering te geven. Dan kan het gebeuren dat de geplande broedplaats toch ingewisseld wordt voor een start-up-hub. Dat is óók een vorm van flexibele werkruimte, maar wel van een heel andere soort. En met een heel andere waarde.

Als we cultuur de komende jaren te vaak het onderspit laten delven, zitten we de komende decennia met kale en saaie steden. Kunst en cultuur houden onze steden, wijken en buurten aantrekkelijk en levendig, maar zorgen er ook voor dat we ons als maatschappij kunnen blijven ontwikkelen en vernieuwen. Cultuur een plek in onze groeiende steden garanderen, is een uitdaging waar gemeenten, cultuurmakers en vastgoedpartijen samen voor staan. Maar zij weten elkaar nog niet altijd goed te vinden. Om hier verandering in te brengen geef ik tien aanbevelingen om een levendige cultuursector in de stad te garanderen.

1. Ontwikkel als stad een visie op kunst en cultuur en betrek hier de culturele sector en vastgoedpartijen bij. Bepaal waar je als stad op cultureel vlak voor wil staan. Hoe onderscheidt jouw culturele landschap zich van andere steden? Wat maakt je als stad uniek? En hoe komt dat dan terug in de allocatie van cultuur? Kom zo tot een langetermijnvisie op de verdeling van de beschikbare ruimte op stads- en gebiedsniveau, en de plek van kunst en cultuur daarin.

2. Regel het op tijd. Neem culturele plekken meteen mee in de gebiedsvisie en zorg dat die plekken voor cultuur overeind blijven, ook als kortetermijnbelangen de visie stevig onder druk zetten.

3. Plaats de culturele plek in de grotere gebiedsontwikkeling. Op het schaalniveau van de complete ontwikkeling zijn er altijd onderdelen die minder financieel renderen dan andere onderdelen, maar juist weer excelleren in het toevoegen van maatschappelijke waarde. Elk onderdeel voegt zijn eigen unieke waarde toe en mag daarom niet zomaar ingewisseld worden.

4. Werk gelijkwaardig samen in een ontwikkeling. Gemeente, cultuurmakers, al dan niet vertegenwoordigd in een stichting of coöperatie, en de betrokken vastgoedpartijen hebben allemaal een eigen rol en verantwoordelijkheid in de betreffende ontwikkeling. In de praktijk blijkt dat de initiatiefnemer vaak de trekker blijft en de twee andere partijen een afwachtende houding aannemen. Dat is verre van ideaal. Zorg daarom dat alle partijen eigenaarschap voelen en daarnaar handelen.

5. Formuleer bij de start van de samenwerking de gezamenlijke ambitie, waarbij ook rekening wordt gehouden met de verschillende belangen. Dat betekent dat er door alle betrokkenen commitment uitgesproken wordt over de invulling van de plek en over de eigen rol in de ontwikkeling. Deze ambitie helpt ook om elkaar tijdens het proces scherp te houden.

6. Neem in het financieringsmodel alle waarden die gerealiseerd worden op de culturele plek mee. Dat betekent verder kijken dan alleen de financiële en economische waarde. Neem nadrukkelijk ook de maatschappelijke meerwaarde mee. En kijk bij deze directe en indirecte opbrengsten dan ook verder dan alleen de korte en middellange termijn.

7. Begin zo vroeg mogelijk het gesprek over geld, vaak de olifant in de kamer. Wat willen we van elkaar? Wat kan de cultuurmaker betalen? Wat krijgt de ontwikkelaar of eigenaar daarvoor terug? Maar ook: op welke manier rendeert de maatschappij en hoe kan de gemeente nu bijdragen die toegevoegde waarde mogelijk te maken?

8. Zet de identiteit van de plek centraal. Bepaal voor de invulling welke specifieke culturele functies en welke makers goed passen bij juist die plek. Welke culturele energie is daar al aanwezig? Waar hebben omwonenden behoefte aan? Val niet in de ‘one-size-fits all’-valkuil. Het kopiëren van andere succesvolle plekken, uit andere wijken of steden, is gedoemd te mislukken

9. Begin waar kan al vroeg met placemaking in het gebied. Cultuurmakers zijn als geen ander in staat smoel en sjeu te geven aan een gebied dat nog tot wasdom moet komen. Maar zet ze niet alleen in voor de tijdelijkheid. Zorg dat de cultuurmakers, de plek en de langetermijnvisie voor het gebied op elkaar aansluiten en gun deze pioniers een permanente plek.

10. En tenslotte, voor gemeenten: wees je goed bewust van de sturingsinstrumenten die tot je beschikking staan als het om cultuur gaat. Creëer bijvoorbeeld een gelijk speelveld door in een tenderuitvraag in zo veel mogelijk detail te omschrijven wat voor soort culturele plek je wenst op die plek. Laat in die tenders de maatschappelijke meerwaarde duidelijk meetellen en plaats deze gelijkwaardig aan het financiële bod. Leg ook vast dat de ontwikkelaar zich werkelijk committeert aan het faciliteren van die culturele functie. Deze kan niet halverwege het proces zonder afstemming toch een andere invulling krijgen. Aanvullend kunnen ook bestemmingsplannen helpen sturen welke culturele functie op een bepaalde plek landt. Wees ook hier zo specifiek mogelijk. Maar het belangrijkste sturingsinstrument is toch wel de grondprijs. Als die onverminderd hoog blijft, kan cultuur het op die plek meestal wel schudden. Laat de afdeling Vastgoed dus samen optrekken met de afdeling Cultuur en kom samen tot de best passende oplossing.