Hoe Den Haag de stad van vrede en recht werd

Den Haag was de thuishaven van twee internationale vredesconferenties, in 1899 en 1907. De eerste conferentie was opmerkelijk genoeg het initiatief van het tsaristische Rusland. Vele andere landen sloten zich erbij aan, ondanks twijfels bij sommigen over het nut van de conferenties. Ze kwamen voort uit een groeiende angst onder politici voor een destructieve oorlog met steeds geavanceerdere wapens én uit de opkomst van een idealistische vredesbeweging.

Klein en neutraal

Het was voor de initiatiefnemers duidelijk dat de conferentie in een stad van klein en neutraal land zou moeten plaatsvinden. Kopenhagen, Brussel, Bern en Den Haag kwamen in beeld. De eerste drie steden vielen om verschillende redenen af, al snel bleef Den Haag als belangrijkste kandidaat over, niet in de laatste plaats door de actieve steun van de Nederlandse regering. Wilhelmina stelde Huis ten Bosch als vergaderlocatie beschikbaar, delegaties van 26 landen waren aanwezig tijdens de eerste conferentie.

De tweede conferentie van 1907 was een vervolg op de eerste en het was al snel duidelijk dat ook deze in Den Haag zou plaatsvinden. Aan deze tweede conferentie namen vrijwel alle erkende onafhankelijke staten deel, 44 in totaal. Overigens bestond ook toen nog een aanzienlijk deel van het aardoppervlak uit koloniën die niet aan tafel zaten. De conferenties resulteerden in afspraken over wapenbeperking, regels voor de oorlogsvoering en procedures voor de arbitrage bij conflicten. Dit was veel minder dan waar de initiatiefnemers op hadden gehoopt, maar veel meer dan er voordien beschikbaar was. Er was een derde conferentie gepland voor het jaar 1915, maar toen was het streven naar vrede al gestrand op de bloedige realiteit van de Eerste Wereldoorlog.

Gedreven activiste

Het aardige van het boek van Duerr is dat het ook inzicht geeft in de hoofdrolspelers bij deze conferenties. Allereerst de belangrijkste initiator van de internationale vredesbeweging, de Oostenrijkse aristocrate Bertha von Suttner. Zij was een gedreven vredesactiviste en auteur van de roman 'Die Waffen Nieder', dat in vele talen is vertaald. Ze was bij beide internationale vredesconferenties in Den Haag aanwezig, zonder overigens lid te zijn van een delegatie. Von Suttner organiseerde lezingen en bijeenkomsten, die volop de publieke aandacht trokken. In 1905 kreeg ze als eerste vrouw de Nobelprijs voor de vrede. In Nederland sprak ze met Aletta Jacobs over de maatschappelijke positie van vrouwen. In het Haagse Vredepaleis staat een borstbeeld van Von Suttner, ze stierf een week voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

Ten tweede was daar de Rus Fedor Fedorovitch Martens. Hij was een belangrijke initiator van en hoofdrolspeler tijdens de vredesconferenties. Martens was jurist en als diplomaat in dienst van het ministerie van buitenlandse zaken; een bewonderaar van Hugo de Groot en auteur van het eerste Russische boek over internationaal recht 1882. Hij was verantwoordelijk voor de uitwerking van het voorstel en de agenda van de eerste conferentie en werd voorzitter van de humanitaire commissie op die conferentie. De conferenties voldeden niet aan zijn hooggespannen verwachtingen, maar leidden wel tot een internationaal systeem van arbitrage. Een systeem dat hem als jurist na aan het hart lag.

Isolement doorbreken

Tenslotte maken we kennis met de liberale Nederlandse minister van buitenlandse zaken Willem Hendrik de Beaufort. Hij zag de vredesconferenties als een manier om het internationale isolement van Nederland te doorbreken. Hij heeft moeten vechten om de financiering van de conferenties rond te krijgen. Dat was tegen de scepsis in van onder meer de antirevolutionaire voorman Abraham Kuyper, maar De Beaufort slaagde daarin. Zijn betrokkenheid bij de conferenties was groot, maar ook hij was teleurgesteld in de directe resultaten.

Wat waren de resultaten van die twee conferenties? Allereerst legden ze de kiem voor de positie van de stad Den Haag als centrum van de nieuwe internationale rechtsorde. Ze wekten een slaperige stad – bekend uit de boeken van Louis Couperus – tot leven. De conferenties kregen van meet af aan veel belangstelling van de Haagse bevolking en dat heeft zich vertaald in een blijvende aandacht voor internationale juridische instituties. Zo herbergt Den Haag nu het Internationaal Gerechtshof, het Internationaal Strafhof (dat onlangs arrestatiebevelen uitvaardigde tegen de Israëlische premier Netanyahu), het Internationale Hof van Justitie en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW). Maar het belangrijkste fysieke resultaat voor Den Haag was ongetwijfeld de bouw van het Vredespaleis aan de rand van de Haagse binnenstad, ten noorden van de Laan van Meerdervoort.

Armzalige locatie

Het paleis werd gefinancierd door de steenrijke Schotse Amerikaan Andrew Carnegie, ontworpen door de Franse architect Louis Cordonnier en in 1913 geopend door koningin Wilhelmina. De keuze van de locatie voor het Vredespaleis deed overigens veel stof opwaaien. De voorkeurslocatie van de regering en de gemeente (in casu de huidige locatie) werd door velen als te armzalig gezien. Zij wilden een ‘stad van de vrede’ op de Waalsdorpervlakte, tussen Scheveningen en Wassenaar. Architect Berlage heeft dit voorstel verwerkt in zijn uitbreidingsplan voor Den Haag van 1907. Het mocht niet baten. Duerr stipt dit debat aan in zijn boek, maar heeft verder helaas weinig aandacht voor de fysiek-ruimtelijke gevolgen van de vredesconferenties voor Den Haag. Hij richt zich vooral op de politiek-juridische aspecten.

Ten tweede vormden de conferenties de basis van een internationaal systeem van oorlogsrecht. De concrete resultaten van de conferenties vielen de vredeactivisten tegen, maar vooral het systeem van arbitrage bij internationale conflicten heeft de tijd doorstaan. Het belangrijkste resultaat is in de ogen van Duerr wellicht het idee dat oorlogen de mensheid niet overkomen, maar het resultaat zijn van politieke beslissingen. Ze zijn daarmee zeker niet onvermijdelijk. Natuurlijk, de Eerste en Tweede Wereldoorlog konden niet worden voorkomen, oorlogen waarin bovendien de regels voor oorlogsvoering van de beide conferenties met voeten worden getreden. Maar die overtredingen bleven niet ongestraft, zoals onder meer de Neurenberger processen tegen de Nazi’s en het in Den Haag gehouden Joegoslavië tribunaal lieten zien.

Het systeem van internationaal recht heeft zich een positie verworven naast en tegenover de botte macht. Maar als we de conclusies van Duerr doortrekken naar de actualiteit zien we dat die positie van het recht steeds weer moet worden bevochten. Het is een belangrijke politieke opdracht in deze barre tijden van pure machtsdenkers als Poetin, Xi Jinping en nu ook wederom Donald Trump.