Hoe erfgoed gebiedsontwikkeling karakter geeft

Door omstandigheden heb ik ineens geen tijd, zelfs niet voor een kijkboek. Het blijft me maar aankijken, dit koffietafelboek. Maar als zelfs de Volkskrant het non-profit bedrijf BOEI onder onze aandacht brengt dan moeten de vakgenoten in de gebiedsontwikkeling nodig bediend worden.

In de Volkskrant editie van 10 april wordt de ontwikkeling van deze restauratie-onderneming geschetst, van een hele kleine speler 25 jaar geleden tot een bedrijf met een omzet van 250 miljoen, een ontwikkelaar van inmiddels tweehonderd gebouwen. Restauratie en herbestemming, dat is wat ze doen. Toen het Rotterdamse gemeentebestuur in 2014 besloot het Zuiderziekenhuis, ja op Zuid, niet te slopen kwam BOEI (Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed) in actie.

Het ziekenhuisterrein wordt nu het centrum van een nieuw stuk wijk en het bevat een school, kantoren en woningen. Als iemand zich afvraagt of hergebruik van bestaande complexen bij kan dragen aan gebiedsontwikkeling dan is dit het antwoord. Aboutaleb was er bij de opening blij mee want het kan inderdaad een impuls geven aan één van de grootste achterstandswijken van dit land.

Duwen en trekken

Voor BOEI een mooie dag op Zuid en met een groots resultaat maar ook een moment om een signaal af te geven. Want net als hun collega’s in de markt hebben ook zij te lijden van de regeltjesdichtheid in dit land die bouw- en vooral herbouwprocessen tot een kleverig monster hebben gemaakt dat nauwelijks vooruitkomt. De overheid die wil bouwen, bouwen en bouwen wordt systematische gehinderd door dezelfde overheid, ze bijt in haar eigen staart. En dat kost heel veel tijd en heel veel geld. Hugo de Jonge mag BOEI directeur Arno Boon bellen voor advies.

BOEI, wel een eigentijdse naam nog steeds. Dit acroniem staat voor een vennootschap zonder winstoogmerk en al 25 jaar druk met het blazen van nieuw leven in oude gebouwen. Vrijwel altijd cultureel erfgoed dat zich leent voor herbestemming (of vernieuwing).

In het (terug) kijkboek, grootformaat en op zwaar papier, krijgen we een overzicht van het jarenlang duwen en trekken aan vaak lastige projecten. We maken de opkomst en gaandeweg brede acceptatie mee van het herontwikkelen van gebouwen die nog wel een tweede of derde leven mee kunnen. En het valt vooral op dat het meestal niet alleen gaat om de fysieke transformatie van een gebouw maar ook om het verhaal van de plek dat vraagt om een nieuwe kennismaking of herinterpretatie. Het is met andere woorden ook vaak een vorm van placemaking.

BOEI is het vehikel. BOEI heeft dan geen winstoogmerk maar is wel zakelijk georganiseerd. Met aandeelhouders (zoals AM, BNG en BPD), met obligaties en met een vriendenstichting. In dit Kijkboek vinden we vooral grote foto’s en tekst over 28 projecten uit de periode 1995-2020. Arno Boon, de man van het eerste uur, begon als activist en maakte van zijn hobby zijn beroep. Het eerste BOEI-project was de steenfabriek de Bovenste Polder in de Wageningse uiterwaarden. Veel gedoe naar uiteindelijk een geslaagd project. Nu een prettige woon- en werkplek aan de Rijn.

Op de golf van dit succes volgde in 1997 de DRU-badkuipenfabriek, aan de Oude IJssel die al jaren leeg stond. Mede dankzij een activistische wethouder kreeg de herontwikkeling vleugels. Die wethouder, John Haverdil, is nu een tevreden bewoner van dit voormalige fabriekscomplex. Maar het bleef niet bij oude fabrieken alleen, ook kerken, boerderijen, een gevangenis en een vliegveld kwamen bij BOEI op de to do-lijst.

Gebiedsontwikkeling avant la lettre

De vraag is natuurlijk, wat doet nu herbestemming van een gebouw of complex met de omgeving? Is herbestemming een aanjager van een gebiedsontwikkeling, ook buiten de grenzen van het perceel? Niet altijd maar vaak wel.

Neem de voormalige zeepfabriek de Ster (1913) in Etten-Leur. Daar kon in 2005 ook een tweede steen worden gelegd. Een moeilijk project, lastig om ‘dichtgerekend’ te krijgen. Maar het lukte met wijsheid en geluk en aan de havenkom, de Leurse haven, waar dit complex onderdeel van is kwam ook woningnieuwbouw en nu is het een populaire plek om te wonen, te werken of de horeca in het complex te bezoeken. Gebiedsontwikkeling avant la lettre.

Onlangs reed ik op een e-bike door de voormalige ENKA-fabriek in Ede. Dat kan want dit deel van het complex is een experience center van een grote fietsgigant. Een ander deel is nog in ontwikkeling, er komen woningen en er is ruimte voor kantoren en een school. De mensen van BOEI moeten hier slapeloze nachten van hebben gehad.

Het project start in een moeilijke periode en het is het ook het langstlopende project van de club. Een grote ontwikkelaar kocht de ooit grootste fabriek van Nederland in 2002 maar de gemeente organiseerde een monumentenstatus en zo kwam BOEI binnen.

Twintig jaar later is het een nieuwe stadswijk met een intercitystation in aanbouw. Het schijnt vooral aantrekkelijk te zijn voor Randstedelingen (best of both worlds?): werken in de stad en thuis in de achtertuin van Nederland.

Doorbestemmen

Dit boek is te zien als een projectencatalogus met af en toe een quote. Liesbeth van der Pol was rijksbouwmeester en schrijft: “re-use, no-excuse was het devies dat ik als Rijksbouwmeester wilde implementeren in de hoofden van denkers en ontwerpers.” Dat is de rode draad in dit fraaie kijkboek. Het illustreert ook de support die het werk van BOEI gaandeweg kreeg.

Het oude vliegveld Ypenburg is een voorbeeld van ‘andersom gebiedsontwikkeling’ voor BOEI. Hier verzorgde Boon met zijn mensen de slagroom op de gebiedsontwikkelingstaart. Er was een VINEX-locatie, maar de restauratie van het vliegveld gaf dit stadsdeel een logo, vertelde het verhaal. Dat is ook te zien bij andere projecten, het 50 KV station in Apeldoorn geeft niet alleen betekenis aan de plek maar vertelt ook het verhaal van de elektrificatie van ons land. Of de Zuid-Nederlandse Kantfabriek in Horst aan de Maas waar het museum het verhaal vertelt.

Nog een mooi voorbeeld van gebiedsontwikkeling: de Bankastudios in Maastricht. Daar gaf BOEI met een creatieve hotspot de eerste zet voor gebiedsontwikkeling waarna anderen volgden. Kent u het begrip doorbestemmen? De locomotievenloods in Roosendaal uit 1907 is daar een voorbeeld van. Het ontwerp komt uit de tijd dat rijksbouwmeesters vooral bouwden (nu zijn ze de hogepriesters van het woord). Er is nog steeds behoefte aan dergelijke loodsen, dus kreeg dit gebouw een nieuw jasje, maar het moest wel anderhalve kilometer verplaatst worden. En ook dat spectaculaire kunstje lukte.

Ik zie nog een interessant citaat. Burgerparticipatie is nogal in de mode bij gebiedsontwikkeling, er worden veel woorden aan gewijd, veel meer in ieder geval dan er in de praktijk van is te zien. Susan Lammers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed schrijft over het feit dat juist bij erfgoed betrokken burgers zich ermee ‘bemoeien’.

Erfgoed is van iedereen. Ik denk dat een partij als BOEI beter dan de overheid in staat is de rol van gesprekspartner met burgers te vervullen. Niet gemakkelijk want herbestemming kan ook bezwaren opleveren, niet alleen van de eigenaren maar ook van de buurt. Een voormalig ziekenhuis kan ook een woonfunctie krijgen of een school worden. Tja.

Nieuwe kijk op de geschiedenis

BOEI kijkt 25 jaar terug. Maar hoe zit het met de komende 25 jaar? Daar is dit kijkboek kennelijk ongeschikt voor. Geen plaatjes, nee, wel wat praatjes. Brede welvaart professor Joks Janssen ziet deze tak van sport als de buitenboordmotor van de bouw van de toekomst. Hij trekt de lijn van de duurzaamheid door. Duurzaam verbouwen is de grote opgave voor herontwikkeling van het erfgoed. BOEI was er al mee bezig maar deze opgave moet de komende decennia mainstream worden.

En iets heel anders: de belevingswaarde van oude gebouwen. De burger betrekken bij het verhaal. Ook dat is volgens Janssen een lijn die vraagt om doortrekking. BOEI is juist ook hier actief, het ophalen van verhalen van mensen die ooit een rol speelden in fabriek, kerk of klooster. En de poëzie. We mogen wel wat meer dingen toevoegen, nieuwe elementen. Neem die fraaie hoed op het museum de Fundatie in Zwolle. Gedurfd, soms controversieel maar zeker een nieuwe kijk op de geschiedenis van een gebouw.

Genoeg werk nog voor BOEI de komende 25 jaar. En als dit kijkboek wordt gecomplementeerd met een denkboek dan kan deze club de komende jaar de strijd aan met een degelijke agenda.