Hoe geënsceneerde beeldverhalen helpen in gebiedsontwikkeling

Het is een warme zomerdag in september, fotograaf Rufus de Vries pakt uit zijn werkruimte, en tevens zijn tuinhuis, in Amersfoort een aantal afgedrukte foto’s. Vergezeld door drie brutale kippen die vrij in zijn tuin rondlopen, beginnen we het gesprek over zijn werk.

De Vries studeerde in 2002 af aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. In 2000 verhuisde hij naar Amsterdam Nieuw-West, waar hij als beginnend fotograaf begon met klussen. Eerst voor media en later ook voor onder andere Far West, de ontwikkelende woningcorporatie die in die tijd de stedelijke vernieuwing van Nieuw-West verzorgde. Als fotograaf en bewoner voelde hij de drang om de razendsnelle vernieuwing in zijn stadsdeel vast te leggen. “Het was zonde: er gebeurde zo veel in zo’n korte tijd en niemand leek dat te documenteren.”

Enkele jaren en een financiële crisis later, later kwam De Vries erachter dat hij een groter verhaal wilde vertellen: niet alleen documenteren maar ook de relaties van mensen ín die gebouwen vastleggen. Dat ontstond tijdens een opdracht waarbij hij foto’s vanaf het balkon van een studentenflat maakte. Een van de studenten vroeg of hij de patatzaak van Abi in dezelfde buurt kende. “Deze student geneeskunde kwam daar elke week, want Abi had hem gevraagd om zijn dochter te helpen met wiskunde. Daarom zat hij elke donderdagavond boven de patatzaak bijles te geven. Dit verhaal, de willekeur van dit contact, dat wilde ik vastleggen. Je woont ergens prettig als je relaties opbouwt. Dat wordt vaak makkelijker als je er langer woont.”

Zo ontstond zijn concept ‘buurtbanden’: een serie foto’s waarbij op verschillende locaties in de buurt het contact tussen bewoners te zien is. Voor het fotograferen doet hij uitgebreid onderzoek in de buurt door met bewoners, lokale organisaties en professionals koffie te drinken. Ook leest De Vries zich in de geschiedenis en beleidsplannen voor de buurt in. Dit deed hij voor onder andere het zelfbouwblok aan de U.J. Klarenstraat, Bos en Lommer en Slotervaart in Amsterdam Nieuw-West. Voor bureau MUST van Rijksadviseur Wouter Veldhuis, werkte hij de buurtbanden uit bij het Startblok Elzenhagen in Amsterdam Noord. Hierbij legt hij de bestaande relaties tussen mensen in deze buurten vast.

De Vries documenteert, maar pretendeert niet de realiteit vast te leggen: “Ik vind het speciaal om subtiel de alledaagsheid in mijn foto’s te laten zien. Ik leg mensen eerst uit wat we gaat doen en we bereiden de scène voor. Zo spelen zij hun eigen rol in de foto”. De Vries noemt het ‘ensceneringen’: “Je bent niet sneaky aan het fotograferen maar je betrekt mensen bij het maken van de foto. Door de belichting ogen de foto’s plat, maar die vervreemding hoort erbij. De kijker kan dan voelen dat er iets niet helemaal klopt, maar er wordt wel een verhaal getoond.”

Ook paste De Vries dit concept toe op regionale schaal met ‘regiobanden’. In opdracht van Stad-Forum maakte hij een boek over Dick en Rietje waarin hij de verbondenheid van twee Amsterdammers met de omliggende regio documenteert.

Onderzoek voor gebiedsontwikkeling

Met het maken en tentoonstellen van deze relaties in zijn fotografie, brengt De Vries het gesprek op gang over hoe netwerken tot stand komen en hoe die onderdeel zijn van het stedelijk weefsel. Tegelijkertijd gebruikt hij zijn ensceneringen ook voor het verbeelden van toekomstige gebiedsplannen om te werken aan ontwerpen die aansluiten op de wensen van de gemeenschap. Dit doet hij met pre-enactments: toekomstverbeeldingen die worden gefotografeerd en gespeeld door bewoners en professionals. Hierover, en de rol van ontwerpend onderzoek in gebiedsontwikkeling, werd op Gebiedsontwikkeling.nu al eerder een artikel gepubliceerd.

Samen met ontwerpbureau Open Kaart ontwikkelde De Vries dit concept, dat onder meer werd toegepast in Nijbroek, een polder in de gemeente Voorst waar momenteel aanpassingen aan het historische watersysteem gemaakt worden in het kader van klimaatadaptatie. Met veel particuliere eigenaren in het gebied en een sterke cultuurhistorische waarde die gehecht werd aan het landschap, onderzocht Open Kaart met bewoners hoe de veranderingen kunnen passen bij zowel het landschap als de gemeenschap.

Verbeelding laten spreken

Open Kaart kwam met negen voorgestelde aanpassingen aan het watersysteem. Een daarvan was het terugbrengen van de kronkeling in de kaarsrecht uitgegraven weteringen, waarbij nieuwe natuurvriendelijke oevers de biodiversiteit versterken, ruimte bieden voor waterberging en zo het wandelpad langs de wetering aantrekkelijker maken. De Vries verbeelde deze aanpassing. “Ik begin met een schets,” geeft hij aan, “waarin ik de kronkeling tot de verbeelding wil laten spreken. Vervolgens betrek ik bewoners en andere belanghebbenden erbij. Zij zijn dan al op de hoogte van de aanpassing. Deze foto is eruit gekomen, waar de rode tuinslang de kronkeling representeert, bewoners op klompen daarlangs lopen met de basiskleuren die hierin steeds terugkomen. De badeendjes staan voor de toevoeging van biodiversiteit.”

Met dezelfde kleuren die terugkomen bij andere foto’s en de constante referentie aan objecten die met water te maken hebben, wordt de serie een geheel. Ook bij andere foto’s betrok hij bewoners en professionals om de aanpassingen aan het watersysteem op symbolische manier te verbeelden.

Draagvlak creëren voor gebiedsplannen

Verrassend genoeg werden de verbeeldingen niet altijd gebruikt om te bepalen welke ontwerpen het meest uitvoerbaar waren. “Dat maakt niet uit. Het gaat om het maken van een gedeeld verhaal. Het beeld van een natte, drassige polder in de winter, dat herkent iedereen. Als je bewoners een document gaat voorleggen over klimaatadaptatie, best knap als je dan de aandacht vasthoudt en begrijpt waar het over gaat.”

Volgens De Vries ligt de rol die zijn fotografie kan spelen binnen gebiedsontwikkeling vooral in het creëren van draagvlak. Omdat bewoners en professionals zich actief bezighouden met het onderwerp, begint een gesprek. Bewoners en betrokken professionals bezoeken aan het einde van het project een tentoonstelling in het lokale gemaal van Polder Nijbroek. Omdat De Vries ook het projectteam en ontwerpers in het proces fotografeerde, laat hij de complexiteit en alle samenwerkingen in de gebiedsplannen zien. Door iedereen een gezicht in het proces te geven, zou meer begrip voor de aanpassingen aan het landschap kunnen ontstaan.

“Ook worden in een grotere serie de details minder belangrijk, wat belangrijk is in een gebied met veel particuliere belangen. Je ziet het geheel beter, ook door de terugkomende primaire kleuren. Het mooiste is als je iemand kunt overtuigen om hierdoor het grotere belang te zien.”

Bovendien ziet de Vries de grotere waarde in van artistieke aanpakken binnen participatie. “Je zorgt voor aandacht. Van de aandacht die in de scène gaat zitten, hoop je dat er iets terugkomt in de aandacht voor de veranderingen in het gebied.”

Momenteel werkt De Vries aan een serie in de Lodewijk van Deysselbuurt in Amsterdam Nieuw-West samen met woningcorporatie Rochdale en architectenbureau Heren 5, waar hij ook met andere disciplines hoopt samen te werken.