Hoe Hamburg de terp naar een hoger plan trekt in de strijd tegen het water

In zijn paper ‘Multi-functional urban design approaches to manage floods: examples from Dutch cities’, dat afgelopen september verscheen in het Journal of Urban Design, stelt stedenbouwkundige Stefan Al dat door klimaatverandering stedelijke overstromingen frequenter en intenser zullen plaatsvinden. Ja, zegt Al, strategische terugtrekking (het verplaatsen van mensen en vastgoed weg van het overstromingsrisico naar hooggelegen gebieden) is uiteindelijk de meest veerkrachtige oplossing voor de lange termijn. Maar de aanhoudende verstedelijking leidt er “waarschijnlijk toe dat meer stadsbesturen gaan nadenken over multifunctionele overstromingsoplossingen. Ontwerpprofessionals moeten erkennen dat water op de eerste plek komt bij gebiedsontwikkeling.”

Groeien buiten de dijk

Hamburg is een van die steden waar al jarenlang wordt nagedacht hoe de strijd met het water in de stad kan worden aangegaan zonder dat de openbare ruimte daar onder te lijden heeft. Bloomberg CityLab beschreef eind vorig jaar hoe de Duitse stad die balans probeert te bewaken. Want ook al ligt Hamburg 100 kilometer van de kust, de stad heeft in het verleden al vaak te maken gehad met overstromingen door een combinatie van een lage ligging en de open verbinding via de rivier de Elbe met de zee. Bijna de helft van de havenstad, waar 326.000 van de 1.8 miljoen inwoners wonen, overstroomt regelmatig wanneer er geen maatregelen worden genomen.

Hamburg vertrouwde lange tijd vooral op de 103 kilometer lange dijk die om de stad ligt. Na de overstromingen in de jaren 60 is de hele dijkeninfrastructuur vernieuwd en houden 300 medewerkers de veiligheid van het systeem permanent in de gaten. Maar, vertelt Michael Schaper als hoofd van het stormvloedbeveiligingsteam van Hamburg, het systeem heeft een groot nadeel. Uitbreiden van de infrastructuur om de groei van de stad mogelijk te maken is kostbaar, qua logistiek lastig en gaat ten koste van de (schaarse) openbare ruimte in de stad.

Oer-Hollands

Bescherming tegen het water was de grootste uitdaging bij de ontwikkeling van HafenCity, een voormalig haventerrein van 157 hectare. Begin deze eeuw kwam KCAP Architects&Planners met het plan om het gebied te transformeren naar een nieuw en levendig stuk stad met woningen, kantoren, culturele voorzieningen, restaurants, parken, pleinen en promenades. Alleen was er één groot probleem: HafenCity ligt buiten de dijken van Hamburg.

Het verlengen van de dijk rond HafenCity was ecologisch en logistiek gezien lastig en bovendien erg kostbaar, onder andere door de aanleg van sluizen. Daarnaast zouden die sluizen volgens experts ook te veel fysieke ruimte opslokken, waardoor er te weinig ruimte overblijft voor de gedeelde openbare ruimte.

Een oer-Hollandse oplossing bood uiteindelijk uitkomst. Om de 15.000 bewoners en 45.000 werkenden die dagelijks naar het gebied komen nu en in de toekomst te beschermen tegen het water, is HafenCity grotendeels op een terp gebouwd. Gebouwen, openbare ruimte en wegen liggen nu op een zandberg die ongeveer 8 meter boven de vloedlijn ligt. Sommige oudere gebouwen, zoals enkele pakhuizen die op de UNESCO-lijst staan, liggen nog op hun oude plek maar zijn extra beschermd tegen het water en hebben nieuwe uitgangen naar hoger gelegen (ontsnappings)routes gekregen.

Het multifunctionele ontwerp van het gebied zorgt er niet alleen voor dat er een nieuw stuk stad is ontstaan waar mensen graag naar toe komen, maar ook dat het gebied is voorbereid op de toekomst en kan anticiperen op verdere klimaatverandering. “Het is een heel oud systeem”, zegt Gabriele Gönnert, hoogleraar aan het instituut voor Geografie van de universiteit van Hamburg. “Maar het is nieuw om het naar een dicht stedelijk gebied met moderne architectuur te brengen. Vroeger versterkten we gewoon de dijken, maar nu moeten we creatief zijn.”

Erg vooruitstrevend

Stedenbouwkundige Al komt ook in het artikel van Bloomberg aan het woord. Hij noemt Hamburg als voorbeeld waarmee wordt aangetoond dat steden verder moeten gaan dan standaard technische oplossingen als zeeweringen. In plaats daarvan moeten we volgens Al oplossing kiezen die rekening houden met de natuur, lokale gemeenschappen én die tegelijkertijd geïntegreerd zijn in de openbare ruimte. “De onzekerheden van klimaatverandering en bevolkingsgroei betekenen dat het een flexibel beschermingssysteem moet zijn.”

Het simpelweg versterken van dijken rondom steden kan de ecologische structuur in het gebied verstoren en de broodnodige stedelijke ruimte verslinden. Cruciaal is volgens de stedenbouwkundige dat de terp van HafenCity niet alleen bescherming biedt tegen overstromingen, maar ook zorgt dat het publiek nog steeds toegang tot het water heeft. Zo is de waterkering geïntegreerd met stadsplanning. “Het is erg vooruitstrevend, een toeristische trekpleister en een waterkering tegelijk. Je kunt zelfs de kosten van bescherming tegen overstromingen verlagen met het onroerend goed dat erin is ingebouwd.”