Hoe we industrieel kunnen bouwen mét ruimtelijke kwaliteit

Dat het onderwerp industriële woningbouw leeft binnen de wereld van gebiedsontwikkelaars en ontwerpers, blijkt uit twee publicaties die in februari binnen het bestek van een week verschenen. In de eerste presenteert stedenbouwkundige Frits Palmboom in opdracht van de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit en het College van Rijksadviseurs een stedenbouwkundig kader. Dat kader moet helpen om woningen die in de fabriek worden gebouwd, verantwoord op locatie te laten landen. Palmboom was de afgelopen tijd betrokken bij het project Bouwstroom, waarbij een aantal Noord-Hollandse woningcorporaties bouwers uitdaagden om met concepten voor deze bouwvorm te komen. Op basis van dat ‘kijkje in de keuken’ schreef Palmboom zijn verhaal.

Kader doorvertalen

Ook het Lente-akkoord 2.0 en het Netwerk Conceptueel Bouwen bogen zich inmiddels over dit onderwerp en publiceerden ‘Welstand en industrieel bouwen: 5 interviews met marktpartijen’ (pdf). Beide verbanden doen ook mee in het project ‘Ruimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige Woningbouw’ van het ministerie van BZK, dat uiteindelijk eind 2023 moet uitmonden in een ‘Ruimtelijk kwaliteitskader’. Dat kader geeft aan waar fabrieksmatige woningbouw aan moet voldoen, in ruimtelijk opzicht. Het kader kan vervolgens op het niveau van gemeenten, gebiedsontwikkelingen en woningbouwprojecten vertaald worden in concrete uitvoeringsplannen.

Het is zeker niet de eerste keer dat er in Nederland over de ruimtelijke kwaliteit van industriële woningbouw wordt gediscussieerd en gepubliceerd. Na de Tweede Wereldoorlog, met de toen heersende woningnood, kwam standaardisatie al snel om de hoek kijken als oplossing. Opvallend genoeg trokken architecten en bouwers daarin samen op; het leidde tot de ontwikkeling van verschillende bouwsystemen (Airey, RBM, Rottinghuis, MUWI) waaraan ontwerpers als Groosman, Van Tijen, Maaskant en Merkelbach medewerking verleenden. Zowel eengezinswoningen als appartementen werden met deze systemen geproduceerd. Begin jaren zeventig ontstond er weerstand tegen deze bouwwijze en werd de overgang gemaakt naar de meer gezellige bouwvorm van het woonerf (de ‘bloemkoolwijk’).

Blijft een Trabant

Van recentere datum was de discussie eind jaren negentig over de kwaliteit van de Vinex-woningbouw, waarbij de ons onlangs ontvallen Adri Duivesteijn de nieuwe generatie prefab eengezinswoningen als volgt typeerde: “Het zijn in essentie schrale jaren zestig woningen die mooi worden opgedirkt: een Trabant die naar wens wordt aangekleed als een Opel, een Mercedes of een Citroën. Maar het blijft een Trabant. De façade-architectuur heeft weer een grote sprong voorwaarts gemaakt.” Waarbij Trabant fijn allitereerde met Waarde-Riant, het concepthuis dat bouwer Intervam destijds geheel prefab op de markt bracht (later overgenomen door BAM) en dat door Duivesteijn tot de grond toe werd afgebroken (pdf).

Niet veel later zou Friso de Zeeuw (toen nog directeur Nieuwe Markten bij BPD) de term ‘stewardessenwoning’ lanceren en daarmee een pleidooi doen voor kleine, goedkope appartementen – om daarmee starters op de woningmarkt meer kansen te geven. Een aantal ervan (65 m2 groot) werd begin deze eeuw in Hoofddorp gebouwd. Deze vormen van industrieel bouwen (‘2.0’) betroffen grotendeels prefab gebouwde woningen (van beton), waar de consument dan zelf nog accenten aan kon toevoegen.

En niet zonder succes: BAM bouwde de Waarde en Riant-woning uiteindelijk een kleine twintig jaar, met een productie van circa 1.000 woningen per jaar. Het was de tijd ook van het ‘consumentgericht bouwen’ waarin een bedrijf als Heijmans bijvoorbeeld met het concept Wenswonen kwam, waarbij de consument zelf de gevel van de woning kon samenstellen, evenals de indeling, de plattegrond, het volume en de prijs van hun huis. Dit gebeurde met een computerprogramma dat per keuze de prijsconsequenties in beeld bracht.

Nu Nederland voor de opgave staat om tot 2030 ruim 900.000 woningen te bouwen, komt fabrieksmatige woningbouw opnieuw in beeld: versie 3.0 derhalve. En ook nu speelt betaalbaarheid daarin een belangrijke rol. Het genoemde BPD wil – 20 jaar na de stewardessenwoning – de komende jaren de helft van haar woningbouwproductie van 9.000 woningen industrieel laten produceren, juist ook om betaalbare woningen te kunnen aanbieden.

Het leidt er ook toe dat opnieuw de messen lijken te worden geslepen, vooral aan de kant van de ruimtelijk ontwerpers. Frits Palmboom stelt dat de huidige generatie industriële bouwsystemen nog ‘ernstig tekortschieten’ in het reageren op bestaande stedenbouwkundige situaties. Ze leveren daarmee geen duurzame bijdrage aan de omgeving en volgens Palmboom moeten we ontsnappen aan ‘technocratische dictaten’ vanuit de bouw. “Pleidooien voor fabrieksmatig bouwen gaan vaak gepaard met de roep om het versimpelen van stedenbouwkundige plannen, om het omzeilen van individuele architectonische ambities en om het afschaffen van beoordelingen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit.”

Gezamenlijke aanpak

Het is allemaal wat kort door de bocht, evenals de manier waarop Palmboom de woningbouw uit de jaren zestig van de vorige eeuw typeert en die geleid zou hebben tot een ‘eenzijdige en inflexibele woningvoorraad, waar we nu veel last van hebben en die de wooncrisis van dit moment verergert’. Het is zeker niet onwaar maar het doet wat weinig recht aan de inzet van de partijen uit die tijd, die werkten in de context van toen en er zeker niet op uit waren Nederland op te zadelen met een sneue bouwkundige erfenis.

Later in zijn publicatie laat Palmboom gelukkig deze toon wat varen en zet hij vooral in op de gezamenlijke taak van opdrachtgevers en ontwerpers om het vraagstuk ter hand te nemen (en hij doet daartoe zelf ook de nodige aanbevelingen). Zo formuleert hij een tiental prestatie-eisen waar fabrieksmatige bouwsystemen aan zouden moeten voldoen. “De hamvraag is hoe de bouwsystemen voldoende souplesse kunnen bieden, om voldoende maatwerk op locatie mogelijk te maken.”

De gezamenlijke aanpak is ook de insteek van de vijf woningbouwers die in de publicatie van Lente-akkoord 2.0 en Netwerk Conceptueel Bouwen aan het woord komen. Zij laten hun concepten voor eengezinswoningen en appartementen de revue passeren, waarbij ook nieuwe bouwmethodes zoals houtbouw aan bod komen. En waar momenteel de eerste fabrieken voor operationeel worden. Houtbouw heeft naast de fabrieksmatige aanpak ook nog voordelen in termen van het klimaat (CO2-opslag, minder stikstofuitstoot). Een goed voorbeeld is het modulaire houtbouw project Oak, een samenwerking tussen Revolve Development en Janssen de Jong Projectontwikkeling.

De woningen die op deze manier worden gebouwd, zijn zeker niet lelijk, zo geven Olga Görts (Netwerk Conceptueel Bouwen) Maarten Georgius (Aedes) in het voorwoord van de publicatie aan. Wat hen betreft wordt er ingezet op ‘nieuwe werkverhoudingen’: “Het is hoog tijd dat architecten en aanbieders van woonconcepten zich meer in elkaars belangen en werkwijzen gaan inleven om tot goede woonmilieus te komen.”

Om de komende tijd met dit thema verder te komen, lijkt het raadzaam dat ruimtelijk ontwerpers, opdrachtgevers en bouwers de handen ineenslaan. De stedenbouwkundige voorstellen die Frits Palmboom doet, kunnen prima ingebracht worden bij concrete locaties waar het industrieel bouwen vorm krijgt. Voorwaarde is uiteraard wel dat ruimtelijk ontwerpers op tijd aan tafel komen en de opdracht krijgen hun creativiteit in te zetten. Andersom is het zaak dat ontwerpers en opdrachtgevers serieus de nieuwe concepten vanuit de bouwers in ogenschouw nemen, zonder ze bij voorbaat te verketteren. Samenwerking door de verschillende disciplines kan het industrieel bouwen voor de 21ste eeuw daadwerkelijk verder brengen.