Hoogleraar Chris Zevenbergen wil ruimtelijk ontwerp inzetten voor bestendige delta

Van 1999 tot 2012 was Zevenbergen directeur Innovatie bij bouwbedrijf Dura Vermeer. In die functie zette hij waterbeheer op de agenda van de bouwsector. “Voor overstromingsrisico’s in stedelijk gebied was twintig jaar geleden betrekkelijk weinig aandacht. Als bouwbedrijf vonden we al snel aansluiting bij kennisinstellingen en overheden die het beheer van wateroverlast en hoogwater in steden op de kaart wilden zetten. Daar ligt de nadruk op het beperken van de gevolgen van een overstroming, niet op het voorkomen ervan. Dan heb je het over het creëren van weerbaarheid – resilience – een term die inmiddels heel gebruikelijk is in het discours over klimaatverandering. Hoe doe je dat?”

Praktijk en theorie gaan voor Zevenbergen vaak samen. Stevig geworteld in het bedrijfsleven ging hij in 2005 ook aan de slag als hoogleraar Flood Resilience bij IHE Delft. Een functie die hij, in deeltijd, nog altijd uitoefent. In 2020 volgde een tweede deeltijdhoogleraarschap. Aan de faculteit Bouwkunde trad hij in de sporen van Han Meyer, emeritus hoogleraar Urban Design. “Dankzij Han Meyer kreeg ontwerpend onderzoek naar de ruimtelijke ontwikkeling van verstedelijkte delta’s onder de noemer Delta Urbanism een vaste plek aan de TU Delft.” 

Strategisch instrument

Als hoogleraar Delta Urbanism leidt hij nu een onderzoeksprogramma, Redesigning Deltas, gewijd aan de vraag hoe dichtbevolkte delta’s veilig en leefbaar kunnen blijven terwijl klimaatverandering en verdere verstedelijking landschappen en hulpbronnen onder druk zetten en verouderde infrastructuren aan vervanging toe zijn. “Hoe moet dat op de lange termijn? Welke koers zet men uit? Hoe komt men tot nieuwe, goed onderbouwde plannen en investeringen? Ruimtelijk ontwerp, als een collectieve en interdisciplinaire inspanning, is een waardevol strategisch instrument. Andere faculteiten, kennisinstellingen en de beroepswereld zijn daarom nauw betrokken bij de uitvoering van het programma.”

Na zijn aantreden voerde Zevenbergen allereerst de nodige gesprekken om zich een beeld te kunnen vormen van de positie van ontwerpend onderzoek in ruimtelijk Nederland. “Dit type onderzoek en de hieruit voortvloeiende kennis bleken enorm aan gezag te hebben ingeboet.”

Stond in het Ruimte voor de Rivier-programma de vraag nog centraal hoe ruimtelijke kwaliteit wordt verkregen in samenhang met waterbeheersmaatregelen, “De middelen zijn nadien veel doelmatiger ingezet voor waterveiligheid.” Gedegen ruimtelijk ontwerp als voedingsbodem voor doordachte ruimtelijke ordering is echter hard nodig, betoogt Zevenbergen.

Minder voorspelbaar

“Er is in het afgelopen decennium een beleid gevoerd van aanpassen en bijsturen door middel van kleine stapjes. Het systeem blijkt echter minder voorspelbaar en beheersbaar dan we dachten. Zie de onzekerheden die zeespiegelstijging omgeven of de in de afgelopen jaren meermaals opgetreden droogte. Kijk naar wat stikstof teweegbrengt.” De tijd van pappen en nathouden lijkt voorbij. Volgens Zevenbergen zullen er in de komende jaren verstrekkende besluiten over de inrichting van de Nederlandse delta moeten vallen. “Het besef is er: wil je op lange termijn een veilig en leefbaar land, dan moet je op korte termijn dikke knopen doorhakken.”

Verbeeldingskracht

Dat er behoefte is aan anticiperen op een onzekere toekomst brengt Zevenbergen als vanzelf bij de rol van ruimtelijk ontwerp. “Het modelleren van de werkelijkheid en het op basis daarvan voorspellingen doen, blijkt zo zijn beperkingen te hebben. Een benadering waarin we het samenspel tussen fysieke systemen en samenleving vergaand rationaliseren en vandaaruit risico’s benoemen, is te eenzijdig. Om transformerende scenario’s te kunnen onderzoeken en toetsen, hebben we evengoed verbeeldingskracht nodig.”

Zoals bijvoorbeeld blijkt, zegt Zevenbergen, uit het feit dat wereldwijd pakweg negentig procent van de investeringen in de ontwikkeling van verstedelijkte delta’s niet climateproof is. “Ruimtelijk ontwerp brengt verbeeldingskracht en kan ruimtelijke belangen en functies zodanig integreren dat er door ingenieurs ook echt aan scenario’s gerekend kan gaan worden. Een uitdagend maar goed onderbouwd toekomstbeeld kan fungeren als inspiratiebron, als toetssteen en als kwaliteitsimpuls voor strategievorming.”

Hoe een functionerende delta er in 2100 uit zou kunnen zien, illustreren de recent onder de paraplu van Redesigning Deltas ontwikkelde toekomststrategieën voor vijf Nederlandse regio’s. “De vraag is of je ooit voldoende informatie hebt om te kunnen bepalen hoe een groot deel van een land er in de verre toekomst uitziet. Maar mogelijke ontwikkelingspaden schetsen uitgaande van het verleden én op basis van beelden van een verre toekomst – forecasting en backcasting – geeft wel degelijk houvast.”

Tegelijkertijd roepen soms radicale toekomstbeelden weerstand op, constateert Zevenbergen. Multi- en transdisciplinair samenwerken blijkt nog knap lastig. “Niet iedereen staat vanzelfsprekend open voor denkbeelden die op gespannen voet staan met eigen overtuigingen en waarden. Sommige wetenschappers trekken zich terug in het vertrouwde vakgebied. We zien ook dat ambtenaren simpelweg de tijd ontberen om zich echt goed te verdiepen in de materie.”

Deltascience

Gefundeerd nadenken over de toekomst is niet alleen een vaardigheid op zich, het ligt ook nog eens heel gevoelig omdat er in complexe samenlevingen zoveel belangen zijn gemoeid met ruimtelijke ontwikkeling. Om de complexiteit van verstedelijkte delta’s goed te kunnen vatten en duiden, heb je een nieuw type wetenschap nodig, stelt Zevenbergen. “Een deltascience die alfa-, bèta- en gammawetenschappen integreert en complementeert. Met delta designers die cultuur, gedrag, natuur en techniek verenigen en verbeelding terugbrengen in wetenschap en planvorming. Zodat rationele analyse van systemen samengaat met begrip voor en inzicht in de minder grijpbare kanten van de complexe samenleving. Er moet in een toekomst geloofd kunnen worden.”