Houdbare zorg in tijden van crisis

25 februari 2014

4 minuten

Onderzoek ‘Het ontwikkelen van een houdbaar zorgstelsel vergt een aanpak die traditionele, acute zorg overstijgt en aansluit bij behoeften en mogelijkheden van mensen’, luidt de stelling waarmee prof. dr. Anna Nieboer haar oratie opent op 1 november 2013. Het klinkt voor de hand liggend, het belang van aansluiten bij behoeften en mogelijkheden van mensen. Maar wat betekent dat in deze tijd en de tijd die komt? Op welke wijze resulteren zorginnovaties daadwerkelijk in continue, gecoördineerde en patiëntgerichte zorg? Volgens Nieboer staat de zorgsector voor een grote uitdaging en is een multidisciplinaire aanpak nodig om in nieuwe behoefte te voorzien van verschillende doelgroepen.

Verandering in zorgvraag

De Nederlandse bevolking verandert en zo ook de vraag naar zorg. Een niet te missen ontwikkeling is vergrijzing. De hogere levensverwachting is een mooie prestatie, maar brengt ook uitdagingen met zich mee. Ouder worden gaat vaak gepaard met chronische ziektes. Één op de drie 75-plussers lijdt zelfs aan meer dan één chronische ziekte. Dit zorgt er niet alleen voor dat de zorgvraag toeneemt, maar ook dat deze complexer wordt.
Niet alleen het lijden aan verschillende ziekten tegelijk maakt de zorgvraag complex. Er zijn meer factoren die het vormgeven van patiëntgerichte zorg tot een uitdaging maken. Leeftijd, opleidingsniveau, sociaaleconomische status en culturele achtergrond bijvoorbeeld voorspellen niet alleen de kwaliteit van leven, ze hebben ook invloed op hoe iemand bijvoorbeeld gebruik maakt van zorg of reageert op (gezondheids)beleid. Meer dan de bezuinigingen alleen zijn het deze maatschappelijke behoeften die vormgeven aan het nieuwe zorgstelsel.

Wat is nodig? - zelfmanagement

Het laat zich raden dat complexe vraagstukken vragen om een bijdrage vanuit verschillende disciplines. Om integrale samenwerking tussen professionals met elk hun eigen unieke expertise, maar ook overlap waar nodig. Om goede communicatie en afstemming tussen professionals onderling en met de patiënt. Belangrijk is wel dat de hulpbehoevende zelf de regie houdt. Ten eerste heeft deze als geen ander overzicht over diens (soms complexe) zorgvraag en de verschillende professionals die hieraan tegemoet (kunnen) komen. Daarnaast beperken goede zelfmanagementvaardigheden, die nodig zijn om deze regie te kunnen voeren, de druk op het zorgstelsel. Het helpt mensen bijvoorbeeld om langer zelfstandig te blijven, op de juiste manier medicijnen te gebruiken, te bewegen, gezond te eten en te stoppen met roken. Zelfmanagement betekent, kortom, meer dan alleen zorg organiseren bij ziekte, het stelt een individu ook in staat gezond en actief ouder te worden, in zijn eigen leefomgeving. Als dit lukt, houden we de verwachte stijging van zorgkosten wellicht binnen de perken.

Een model voor houdbare zorg

Om zorg houdbaar te houden wordt dus meer van de burger zelf verwacht dan vroeger. Zorg wordt niet meer zonder meer van bovenaf geregeld, maar onder regie van het individu georganiseerd. Zelfmanagementvaardigheden worden steeds belangrijker. Maar onder welke omstandigheden kunnen deze goed worden ontwikkeld en gestimuleerd? Op welke manier kunnen mensen fysiek en sociaal actief blijven participeren in de maatschappij, ook als zij (chronisch) ziek zijn? Anna Nieboer bespreekt het uitgebreide chronische zorgmodel (Barr e.a., 2003). Dit model plaatst de geïnformeerde, geactiveerde patiënt samen met de proactieve professional centraal in een omgeving van enerzijds het gezondheidssysteem en anderzijds een geactiveerde gemeenschap.

Klik voor groot

Gezondheidssysteem

Een eerste vereiste in het gezondheidssysteem is heroriëntatie van gezondheidszorgvoorzieningen. Dat is meer dan alleen het herontwerp van het zorgproces. Een tweede onderdeel is dat hulpverleners steun bij beslissingen mogen verwachten om de best mogelijke zorg en ondersteuning te bieden. Uitwisseling van informatie tussen zorgverleners onderling biedt steun bij het maken van beslissingen, mits dit op een goede manier gebeurt. Inzet van informatiesystemen is daarbij van belang. Deze systemen helpen bovendien om inzicht te krijgen in de behoeften van kwetsbare mensen in de gemeenschap. Door de sociale en economische context te kennen waarin professionals van verschillende organisaties hun werk doen kan beter ingespeeld worden op deze behoeften.

Onderdeel van de samenleving

Een goed gezondheidssysteem is echter niet voldoende, zo benadrukt het uitgebreide chronische zorgmodel. De patiënt maakt deel uit van de samenleving. Een eerste onderdeel daarvan dat bijdraagt aan de kwaliteit van leven van het individu, is een goed volksgezondheidsbeleid. De overheid is primair verantwoordelijk voor een beleid dat bijdraagt aan goede, toegankelijke en betaalbare zorg en ondersteuning. Onmisbaar bij het huidige beleid is echter een ondersteunende omgeving waar leefomstandigheden veilig, stimulerend, comfortabel en plezierig zijn. Anna Nieboer vertaalt deze omgeving in termen van sociale contacten. Ze benoemt het belang van persoonlijke, langdurige relaties, waarin mensen niet alleen hulp uitwisselen, maar elkaar ook het gevoel geven dat ze op elkaar kunnen rekenen als dat nodig is. Het versterken van de gemeenschap maakt hier een belangrijk onderdeel van uit.

Een stimulerend ruimtelijk domein

Anna Nieboer schetst met het uitgebreide chronische zorgmodel een kader waarin de burger zelfredzaam is in een omgeving van een goed ingericht gezondheidssysteem enerzijds en een ondersteunende samenleving anderzijds. Zelfredzaam, maar niet alleen. Iemand hoeft niet in staat te zijn zichzelf te verzorgen of te genezen, maar moet wel leren de juiste bronnen aan te boren. Nieboer operationaliseert deze omgeving vooral als organisatie (de infrastructuur van zorgvoorzieningen) en sociale omgeving (de juiste mensen om je heen).

Een voorbeeld om kwetsbare burgers te ondersteunen en lokale netwerken te versterken is het herstel van de historische rol van de wijkverpleegkundige. Door mensen in hun eigen omgeving verschillende soorten ondersteuning te bieden, kan opname in een instelling worden uitgesteld. De wijkverpleegkundige is een belangrijke spin in het web, zowel op organisatorisch als sociaal niveau.

De kant die in het model voor houdbare zorg als samenleving wordt geduid bevat diverse relaties met de ontwikkeling van het ruimtelijke domein. Bijvoorbeeld de woonvorm van de zelfstandig thuiswonende oudere, een fenomeen dat volgens Nieboer erg belangrijk is. Hier spelen diverse subthema’s een belangrijke rol, denk aan digitale infrastructuur in het huis, financieringsmodellen voor verbouwingen die de eigen woning levensloopbestendig maken en de ruimtelijke allocatie van eerstelijnszorgvoorzieningen. Het zijn zonder uitzondering grensoverstijgende uitdagingen, die acuut vragen om nieuwe integrale samenwerkingsverbanden.

Barr, V. J., Robinson, S., Marin-Link, B., Underhill, L., Dotts, A., Ravensdale, D., & Salivaras, S. (2003). The expanded Chronic Care Model: an integration of concepts and strategies from population health promotion and the Chronic Care Model. Hospital Quarterly, 7, 73–82.