Indië in Almelo: wat vinden Haan & Laan er eigenlijk van?

In 1830 stond de Nederlandsche Handel Maatschappij (NHM) opeens voor een groot probleem. Deze opvolger van de Verenigde Oost-Indische Compagnie legde zich onder meer toe op de afzet van katoen in Nederlands-Indië. Stapelplaats Liverpool leverde balen ruwe katoen (afkomstig van op slavenarbeid gebaseerde plantages in de VS), spinnerijen en weverijen in Gent en Aalst produceerden de garens en stoffen, Noord-Nederlandse rederijen zorgden voor het transport. Maar nu scheidden de zuidelijke Nederlanden zich af en viel de productiecapaciteit weg.

Twente van linnen naar katoen

Twente bood een alternatief. De regio had een beproefde economische infrastructuur. Boeren verbouwden vlas dat zij thuis tot linnen verwerkten. ‘Fabrikeurs’ kochten de productie op en verschaften krediet voor de aankoop van weefstoelen en garens. De NHM organiseerde met kennis uit België en Engeland en financiële impulsen de succesvolle opbouw van de katoenindustrie in Twente. Fabrikeurs werden fabrikanten, boerenfamilies arbeiders.

De firma H. ten Cate Hzn & Co uit Almelo was zo’n fabrikant. Dit bedrijf ging al vroeg over op stoommachines, deed overnames en werd een van de grootste katoenexporteurs. In 1912 openden deze textielbaronnen aan het Overijssels Kanaal het fabriekscomplex ‘Indië’ met 1.200 weefstoelen, later uitgebreid met spinnerijen.

In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw gaat de Nederlandse textielindustrie grotendeels ten onder aan de concurrentie van landen met lagere lonen. Koninklijke Ten Cate B.V. blijft op de been dankzij nieuwe producten, zoals geotextiel en kunstgras. Maar in 2001 verkoopt het bedrijf het 23 hectare grote terrein plus opstallen aan Ter Steege Vastgoed in een sale and leaseback-constructie. Tien jaar later verplaatst Ten Cate de productie naar andere locaties en komen de enorme hallen leeg te staan.

Intussen werken gemeente en ontwikkelaar aan een nieuwe invulling. Het Structuurplan Almelo 2003 zet in op vernieuwing van de bedrijfsfunctie van ‘Indië’, met daarnaast aan de stadszijde 250 woningen en een nieuwe ontsluitingsweg, de Burgemeester Schneiderssingel.

‘De Bruid van Indië’

Een jaar later wijst het Masterplan Almelo de locatie aan als ‘opgerekte’ binnenstad, met ruimte voor 450 woningen. In opdracht van Ter Steege maakt Urhahn Stedenbouw & Strategie in 2009 het Ontwikkelplan Indië met bedrijfsgebouwen aan de westzijde, 600 woningen, behoud van monumentale bomen en enkele karakteristieke hallen en ruimte voor water. In een (niet-openbare) overeenkomst komen gemeente en Ter Steege overeen dat de ontwikkelaar bedrijfsruimtes gaat realiseren, alsmede woningen in het midden- en hogere segment, openbare ruimte en nutsvoorzieningen.

De kredietcrisis gooit vanaf 2008 aanvankelijk roet in het eten. De provincie entameert een aanzienlijke vermindering van woningbouwplannen in de regio. Almelo ziet af van het plan Waterrijk, 4.500 woningen aan de noordkant van de stad. De ontwikkeling van Indië kan wel doorgaan en draagt bij aan de groei van de stad: nu 74.000 inwoners en 40.000 arbeidsplaatsen.

Ter Steege richt zich eerst op placemaking met het tijdelijk gebruik van de voormalige Weverij als Kunsthal, en op het bedrijvendeel, waarvoor sinds 2011 bestemmingsplan De Velden geldt. Later wordt één deellocatie omgezet naar woningen en een andere naar woon-werkwoningen. Inmiddels zijn alle bedrijfskavels uitgegeven en grotendeels gerealiseerd.

In 2013 en 2018 stelt de gemeente bestemmingsplannen vast voor Woongebied Indië Deel 1 en 2, in 2020 voor het derde en laatste deelplan; in totaal 600 woningen. De eerste paal gaat in 2014 de grond in. Medio 2024 zijn circa 410 woningen opgeleverd, 15 in aanbouw, 25 in de verkoop, waaronder het luxe appartementengebouw ‘De Bruid van Indië’. De realisatie van de 145 woningen in Deelplan 3 moet nog starten.

Wat zien we

Vanaf het station lopen we naar Indië. We komen langs grote anonieme kantoorcomplexen en staan stil bij een hoog gebouw voor tijdelijke kantoorruimteverhuur. Javatoren staat erop. Toeval? Nee, hier bevond zich vroeger een andere fabriekslocatie van Ten Cate.

Een olifantspaadje vanaf de Burgemeester Schneiderssingel brengt ons het snelst de wijk in. Direct in het vizier komt een prachtige, monumentale rode beuk en een van top tot teen in wit plastic gehulde toren. De machtige boom is onlangs ten dode opgeschreven: het kappen ervan is voorzien binnen een half jaar, tot veler verdriet. De voormalige stoftoren, indertijd opslag voor het brandbare katoenstof en uit voorzorg voorzien van een waterbassin, wacht juist een nieuw leven. Twee wijkbewoners maken hiervan woon- en werkruimte, met een parkje eromheen. Een bouwbord kondigt verder de komst aan van ‘De Bruid van Indië’.

De eerste straat waar we doorheen lopen, heet de Ten Catestraat. We komen langs een waterpartij en een grote fabriekshal die ernstig in verval is. Over de hele lengte ligt de gevel eruit. Voor bewoners van de fraaie herenhuizen aan de overkant van de straat geen mooi uitzicht, sommigen deden de gordijnen dicht. De hal schreeuwt om herstel en eigentijdse invulling, maar Haan & Laan vragen zich af: wat voor bestemming is hier reëel en hoe financier je dat?

Gelukkig is aan de zuidkant het vroegere laboratoriumgebouw wel opgeknapt. Dat biedt onderdak aan het Stadslab met een evenementenlocatie plus Italiaans restaurant. Maar helaas op dit zaterdagmiddaguur nog gesloten.

Een hap zand

Aan de oostkant van het water ligt een hap zand voor ongeveer twintig personen. De plek met toegangspaadjes heet officieel een stadsstrand. Armoedig. Verderop zien we op een bord gedragsregels voor dit gebied. “Hou het leuk voor iedereen” begrijpen we, maar “Zwemmen wordt afgeraden” past niet wanneer je wel strand aanbiedt. Ten zuiden van de fabriekshal banjeren we over een desolaat terrein met stapels stelconplaten. Hier komen straks woningen van Deelplan 3. We komen bij een tweede, nog onvoltooide haveninsteek met gemetselde kademuren, ook wachtend op het moment van inrichting rondom. Reclamebord voor tien te bouwen drijvende woningen: “Levensgenieters wonen op het water”.

We staan opnieuw in de Ten Catestraat met haar aantrekkelijke appartementsgebouwen, vier en zeshoog op een halfverdiepte garage met Braziliaans metselwerk. Gebouw Kade 10 heeft ‘Bouwjaar 2022’ prominent op de gevel. In het verlengde een straat met rijtjes goedkoop ogende nieuwbouw, net opgeleverd.

Monumentale bomen

Nu naar de Haven Noordzijde langs het Overijssels Kanaal. Hier staat een rij vooroorlogse bouw met allerlei functies, inclusief de Max Shop; de enige horeca die open is. Met onder meer een zelfbedieningstankstation en pakketten ophaalservice. Heerlijke Turks geïnspireerde saucijzenbroodjes en broodjes gezond. En een genoeglijke huiskamersfeer.

Verder lopend naar de westkant van de wijk zien we nieuwe bedrijven, zoals opslagboxenverhuur, carcleaning en een transport- en koeriersbedrijf. We passeren een riant honden-losloopparkje, lekker in de schaduw. Ook hier prachtige, monumentale bomen, een contrast met de nieuwe bomen die nog heel iel zijn. Het totale bomenbestand is aan de karige kant. Haan adviseert: zet treurwilgen neer, dat schiet lekker op in de groei.

Alle panden in Indië hebben enorm grote huisnummers, een detail dat de industriële geschiedenis weergeeft. Goed bedacht. We komen op de Laan van Indië met verschillende bij elkaar passende woningen. Rond het plein op de hoek van de Laan van Indië en de Van Wulfften Palthestraat een aantal geslaagde gebouwen. De Sterkerij, gerenoveerd pand oorspronkelijk uit 1950, met twee boogvormige schaaldaken. Hier werd pap toegevoegd aan de textielstoffen. Waarin in 2014 10.000 bezoekers de musical ‘Van katoen en nu’ bijwoonden.

Hier zijn maatschappelijke dienstverleners gehuisvest, zoals fysio, leefstijl-coaching en schoonheidssalon. Daartegenover het woongebouw De Weverij: een replica van de voormalige Weverij IV, lijkt gebouwd met hergebruikte bakstenen. De historie wordt op een paneel aan de gevel uitgelegd, net als op andere plekken in de wijk. Evenals elders lopen buizen hoog over de straat, erfenis van de textielfabricage. Het geeft een herbergzaam tintje aan het geheel.

In drie weken een woning bouwen

Vlak achter de Laan van Indië noordzijde staat het complex De Spoelerij. Hier geven de originele fabrieksbogen identiteit aan drie rijen woningen. Oud beton, onderdeel gemaakt van eigentijds woongenot. Laan adviseert wel een forse schoonmaakbeurt.

In de Cardinaalstraat staan veertien prefab huurwoningen. Dit is een pilot van bouwer/ontwikkelaar Ter Steege die in drie weken tijd de woningen hier plaatste. In de fabriek werd het complete installatiewerk in wanden en vloeren aangebracht. Wij vinden deze rij woningen van goede kwaliteit en passend bij de omgeving.

De Kalverstraat, van noord naar zuid lopend, is een walhalla van verantwoord combineren van heden en verleden. We vinden het een aangename fiets- en looproute. Zorgvuldig hergebruik van panden, afwisseling. We kijken aan beide kanten van een nepgevel, die aan de achterkant op een aangename manier langzaam begroeid raakt. Zaagtand fabriekspanden kregen een nieuw leven of zijn nagemaakt. Hier zien we de enige bouwactiviteiten op zaterdag, natuurlijk zelfbouwers!

Terug in de Laan van Indië staan twee Victor Veilig-poppen om de autosnelheid te verlagen. Op de hoek met de Salomonsonstraat vormen twee kloeke hoekhuizen een toegangspoort tot de wijk. De meeste voortuinen worden prima onderhouden, een enkele rij uitgezonderd. In de Ten Bosstraat hangt feestelijk de Hollandse driekleur met schooltas, de enige van de wijk. Even later zien we de eerste en laatste bakfiets geparkeerd.

Bereikbare binnenstad?

Verderop in de Salomonsonstraat treffen we een serie erg ruime kavels. Nergens in de wijk kregen we een idee van ruimte morsen, hier wel. Aan de Kolthofsingel zijn in vier lagen kantoorruimte, een opslaghal en een showroom in aanbouw. We gaan de Palthestraat in. Hier rijen comfortabel ogende woningen, met vierkante nep roedes in de ramen. Beetje Hans & Grietje-achtig. Verderop monumentale bomen op ruime vrije kavels met daarachter passende nieuwbouw.

Hoe komen we nu in het stadscentrum? Dat ligt op loop- en fietsafstand, of op enkele autominuten. De route is niet uitnodigend.

Wat vinden we er van

Het voorontwerp Nota Ruimte van het vorige kabinet wil de ontwikkeling van de Regio Twente tot 2050 fors stimuleren. Indië toont hoe dat kan. De transformatie van dit bedrijfsterrein leidt tot een geslaagde menging van wonen en werken. We zien een interessante afwisseling van lage en hoge bebouwingsdichtheden, zeldzaam veelvormig behoud van industriële architectuur en zorgvuldig ingerichte openbare ruimte. Een uniek voorbeeld van een herkenbaar gebleven fabrieksterrein dat een aangenaam woonoord wordt. Kinderopvang, basisscholen en winkels liggen buiten de buurt, maar zijn goed bereikbaar. De ligging nabij de binnenstad en het intercity-station geeft een sterke positie in stad en regio.

Bereid de beheerfase voor

Na afronding van de bouw breekt een nieuw tijdperk aan: de beheerfase. Bereid deze overgang op tijd en goed voor. Momenteel bijvoorbeeld sijpelt op nogal wat plekken water uit rioolputten. Zorg voor een heldere, transparante overleg- en onderhandelingsstructuur tussen gemeente, bewoners, gebruikers en Ter Steege.

Geef Indië een functie in het stadsleven

Het Masterplan 2004 gaf Indië een rol als ‘opgerekte’ binnenstad, essentieel voor het halen van de ambities. Laat dat idee los, want het is tien minuten fietsen naar het centrum en onaangenaam om te lopen. Toch bieden de ligging en de menging van functies aanknopingspunten voor een meer stedelijke betekenis van de buurt. Zorg voor aanbod waar bewoners van elders op af komen. Vergroot bijvoorbeeld het stadsstrand fors en geef het een (ambulante) horecavoorziening.

Neem extra maatregelen voor veilig en aangenaam verkeer

Het Ontwikkelplan Indië (2009) stelde een fiets- en looproute voor in het verlengde van de Kalverstraat en over het Kanaal Almelo-Nordhorn, als een meer rechtstreekse en aantrekkelijke verbinding naar het station en centrum. Realiseer deze route en garandeer daarbij dat voetgangers veilig zijn. Daarnaast: Indië is een 30 km-gebied, met onder andere woonerven. De Laan van Indië is lang en de enige straat dwars door de buurt, deels ingericht met klinkers en deels met asfalt. Het is hier qua verkeersveiligheid behoorlijk kwetsbaar. Neem daarom extra fysieke maatregelen om snelheden in deze hoofdstraat af te remmen.

Maak ruimte voor hangjongeren

We zien in gebieden elders vaak onbegrijpelijk veel en grote speelplekken voor kinderen in de basisschoolleeftijd. Indië onderscheidt zich positief met kleinschalige speelplekken voor de kleintjes. Voor oudere kinderen bieden de nog onbebouwde locaties nu uitdagende plekken. Maar als de buurt klaar is, is er niets voor hen. Dan gaan ze elkaar opzoeken op onverwachte en bij deze dichtheden al snel ongewenste locaties (‘hangplekken’). Houd rekening met deze ruimtebehoefte bij verdere inrichting van de buurt.

Plant extra en forse nieuwe bomen

De monumentale bomen zijn ingepast in het stedenbouwkundig plan en vormen een sieraad voor de buurt. Maar zoals het droeve lot van de rode beuk aan de Burgemeester Schneiderssingel aantoont, zullen deze bomen niet de groene beleving van de buurt tot in de verre toekomst blijven dragen. Verdroging en vernatting zullen hun tol blijven eisen. Kies daarom voor uit de kluiten gewassen nieuwe bomen, in plaats van de sprietjes die zich nu staande proberen te houden. Breid het aantal bomen uit, maak Indië daarmee groen, herbergzaam en hittebestendig.