Integrale aanpak is sleutel tot succes voor klimaatdijk Kop van Waal

Het project Kop van Waal ligt op de Echteldsedijk in Tiel. Naast een oude vuilstortplaats en voormalige autosloperij zijn tussen 2019 en 2020 117 nieuwe woningen gebouwd. De laatste fase met 10 luxe dijkvilla’s is in 2022 opgeleverd. Alle woningen zijn onderdeel van een klimaatadaptief landschap. De koopwoningen zijn een mooie aanvulling op de overwegend sociale woningbouw in de omliggende wijken. Rijwoningen, herenhuizen, twee-onder-een-kappers en luxe dijkvilla’s wisselen elkaar af.

Bouwen aan het water is geen eenvoudige opgave. Zeker niet nu het klimaat verandert, de kweldruk van het water in de Waal groot is en rivieren kunnen overstromen. In Kop van Waal is daarom een groot en breed dijklichaam gerealiseerd: de klimaatdijk. Door de forse hoogteverschillen wordt het water bij extreme regenbuien natuurlijk afgevoerd naar het centrale park in de woonwijk en de wadi’s die rondom Kop van Waal liggen.

Geweldig uitzicht

Wandelend door Kop van Waal beleef je de hoogteverschillen heel goed. Vanaf de voet van de wijk, aan de Zwaluwstraat, loopt de ondergrond trapsgewijs op. Het dijklichaam is een groot hellend plateau, met daarop woningen. Om de kruin van de dijk te bereiken, wandel je via meerdere hellingbanen omhoog. De top van de dijk ligt meters hoger. Het geeft de bewoners van de dijkvilla’s een fantastisch uitzicht over de Waal. En: iedereen houdt droge voeten. Een biodiverse inrichting met bomen, planten, bloemen en kruiden draagt bij aan het klimaatadaptieve karakter. Hoe is deze innovatieve wijk ontstaan?

In 2008 lag er een eerste woningbouwplan voor Kop van Waal. De woningen stonden al in de verkoop. Onrust onder omwonenden over de afvoer van het kwelwater uit de Waal, legde dit plan echter stil. Piet Romme, ontwikkelaar bij SYNCHROON: “Omwonenden waren bang dat door de bouw van nieuwe woningen het kwelwater niet meer in het braakliggende plangebied omhoog kon komen. Zij vreesden dat de wateroverlast in hun wijk zou toenemen. Daarom zijn er meerdere bezwaren tegen het aanvankelijke plan ingediend. Dat heeft ertoe geleid dat de gemeente en het waterschap uiteindelijk geen vergunning hebben verleend. Samen met de gemeente Tiel heeft onze ontwikkelingscombinatie De Groene Weerd (SYNCHROON en BAM) nieuwe kaders opgesteld en is het huidige plan voor Kop van Waal ontstaan.”

Groter gebied

Mark de Ligny, projectleider bij de gemeente Tiel: “Het nieuwe plan is echt maatwerk. We hebben niet alleen een klimaatdijk en woonwijk aangelegd, maar de hele omgeving aangepakt. Op de oude vuilstortplaats op het Vijverbergterrein is een nieuw park aangelegd. En op de plek van de voormalige autosloperij is door een andere ontwikkelcombinatie een nieuwe woonwijk met 48 woningen gerealiseerd: Redute+. Kop van Waal is daarmee onderdeel van een groter gebied dat we als gemeente al lang wilden verbeteren. De aanleg van de klimaatdijk heeft de waterproblematiek in het hele gebied beheersbaar gemaakt.”

Serge Vonk, stedenbouwkundige en landschapsarchitect bij IMOSS is vanaf 2013 betrokken bij Kop van Waal. “Nadat het eerste plan was afgekeurd, maakte de gemeente, samen met de provincie en het waterschap het masterplan FluviaTiel. Er moest onder andere een super robuuste waterkering komen. Een veel bredere en hogere dijkversterking dan normaal. Geen traditionele woonwijk achter de dijk, maar een integraal plan voor één groot landschap met daarin woningen.”

Dat werd de klimaatdijk: een in hoogte oplopend en heel groot grondplateau. Het was een experiment om gebiedsontwikkeling hand in hand te laten gaan met dijkverbetering. De stedenbouwkundige ontwikkeling van het gebied is dan ook niet los te zien van de planvorming voor de klimaatdijk. Dubbel ruimtegebruik stond hierbij centraal. Op de klimaatdijk wordt verbetering van de waterkering gecombineerd met ander ruimtegebruik zoals woningbouw, recreatie en verkeer.

Het aanpakken van het hele gebied was mogelijk omdat de gronden op de Vijverberg en het Vijverterrein in handen waren van ontwikkelingscombinatie De Groene Weerd. Zo kon één groot landschap ontstaan waarin verschillende opgaven en doelen werden gecombineerd. Zoals het afdichten van kwelgaten en verbetering van de bestaande dijk, om wateroverlast tegen te gaan. Op de oude vuilstortplaats kon een nieuw park (Vijverberg) ontstaan. In Kop van Waal wordt met ruige stadsnatuur aangesloten op de naastgelegen uiterwaarden.

Waterfilosofie

In het integrale plan voor Kop van Waal staat klimaatadaptiviteit centraal. Romme: “Duurzaam waterbeheer, biodiversiteit en een autovrij park in het midden van de wijk, zijn belangrijke klimaatadaptieve uitgangspunten.” Het centrale park volgt het reliëf van het dijklichaam. Deze ruimte dient meerdere doelen. Er zit bijvoorbeeld een hele waterfilosofie achter. Al het water van de dakvlakken en verhardingen komt in het park terecht. Vanaf daar loopt het naar de wadi’s, die rondom de wijk liggen. Zo wordt het water zichtbaar en aan de oppervlakte afgevoerd. Vonk: “Het is een heel innovatief project.” Romme vult aan: “Niet alleen technisch slim, maar ook met maatschappelijke en klimaatadaptieve waarde.”

Het centrale park is een autovrij gebied. Parkeerhoven liggen allemaal aan de achterkanten van de woningen. In het midden is de belangrijkste belevings- en speelruimte. Alle woningen hebben veranda’s, waardoor het contact tussen binnen en buiten wordt versterkt. Dat draagt bij aan het buurtgevoel. Ook de biodiversiteit komt in het middengebied het meest tot uitdrukking. In een beplantingsplan met allemaal verschillende bomen, struiken, bloemen en kruiden. De veranda’s en dakoverstekken zorgen samen met het beplantingsplan voor schaduw en koelte op warme dagen. De Ligny: “Zo komen verschillende duurzame doelen bij elkaar in Kop van Waal.”

Samenwerken voor een goed resultaat

Vonk: “Door alle opgaven te combineren, kom je uiteindelijk tot een goed resultaat. Niet meer sectoraal denken, maar integraal. Het nadeel van een sectorale aanpak is dat plannen vaak maar op één aspect beoordeeld worden. Door een individuele afdeling of dienst. Daarmee krijg je plannen bijna niet meer voor elkaar. Kop van Waal is voor mij een schoolvoorbeeld van succesvolle integrale planvorming. Waarbij een hoop dingen tegelijkertijd zijn opgelost: de kwelwaterproblematiek, dijkverbetering, een nieuwe invulling van de vuilstortplaats en autosloperij. Door over al die dingen integraal na te denken, ga je efficiënter om met de ruimte. Dat is een belangrijke les voor de toekomst. Er zijn in Nederland veel van dit soort complexe vraagstukken, waarbij de ruimte schaars is. Dan gaat het niet meer lukken om alles naast elkaar te organiseren.”

De Ligny: “Vanaf 2008 hebben we samen met SYNCHROON en BAM geprobeerd een oplossing te zoeken. Na het eerste plan, dat vooral op woningbouw gericht was, stonden we toch een beetje tegenover elkaar. Onder andere omdat de gemeente geen vergunning verleende.” Romme vult aan: “Het masterplan FluviaTiel is een heel mooi voorbeeld hoe je er met elkaar kunt kijken naar een grotere opgave. En er samen uit kan komen. De gemeente heeft ons ook de vrijheid gegeven om welstandsvrij te ontwikkelen. Dat heeft heel goed uitgepakt.” De Ligny: “We wilden allemaal een mooi plan maken, waar de bewoners en omwonenden tevreden mee zijn.”

Onaangename verrassing

Romme: “Als we eerder met bewoners om tafel waren gegaan over hun wensen en zorgen, had het plan misschien minder vertraging opgelopen. Hier hebben we dan ook veel van geleerd. Tegenwoordig besteden we hier bij al onze ontwikkelingen veel meer aandacht aan.” De Ligny: “Wat we ook beter hadden kunnen doen, is de communicatie over de speelplekken in het plan. Voor sommige bewoners bleek het een onaangename verrassing dat zij een speeltuintje achter hun woning kregen. Maar inmiddels zijn alle speelplekken in goed overleg met de bewoners ingevuld.”

Romme: “We hadden mooie hagen bedacht als erfafscheiding. Een deel daarvan konden we direct aanplanten in het goede seizoen. Een ander deel volgde later. Toch bleek dat niet alle bewoners blij waren met een haag. Sommige mensen hebben de haag er weer uitgetrokken en een schutting neergezet. Een instandhoudingsverplichting in de koopcontracten blijkt dus niet voldoende. Wellicht hadden we het groenbeheer beter kunnen onderbrengen in de VVE. Dat is een les voor de toekomst.”

Lessen voor bouwen nabij het water

Complexe gebiedsontwikkelingen nabij het water vragen om een integrale aanpak. Een plan waarbij het bouwen van woningen écht samengaat met de ontwikkeling van nieuwe natuur en het aanleggen van een brede, zware klimaatdijk. Klimaatadaptief ontwerpen en ontwikkelen is hierbij essentieel. Een goede samenwerking met alle betrokken partijen onmisbaar.

Romme: “Stem de plannen goed af. Met de gemeente, provincie en het waterschap. Het masterplan FluviaTiel was voor ons een bepalende interventie in het proces. Later hebben we met het waterschap vooral technisch overleg gehad. Zoals over de watervergunning, en het protocol voor het hoogwater- en laagwaterseizoen.” De Ligny: “Kijk niet alleen naar het waterschap, maar betrek ook Rijkswaterstaat. Doe je dat niet, dan kan je nog weleens voor verrassingen komen te staan. Bijvoorbeeld als het gaat om de handhaving en uitvoering van de beleidslijn Ruimte voor de Rivier.”

Vonk: “Zorg dat je plan super klimaatadaptief is, en voer dat in alles door. Dat hebben wij vanaf het allereerste begin gedaan. Het klimaatadaptieve karakter is volgens mij een van de belangrijkste succesfactoren van Kop van Waal. Dat zou ik in andere projecten ook aanraden. Want: de klimaatverandering komt toch op een dag. Kijk daarom naar een veel groter gebied dan je eigen ontwikkeling.”