“Invloed gebouwde omgeving op mentale gezondheid is veel groter dan gedacht”

Gezonde gebiedsontwikkeling is een gangbaar begrip aan het worden, maar de inhoud blijft toch nog vaak beperkt tot het ‘fysieke’ aspect. Op The Dirt, een Amerikaanse website over landschapsarchitectuur, verscheen begin deze maand een artikel over de onderzoeken van Amerikaanse wetenschappers naar de invloed van gebiedsontwikkeling op de mentale gezondheid van de gebruikers. Zij trekken los van elkaar dezelfde conclusie: die invloed is veel groter dan altijd werd gedacht. Daarom, zo stellen zij, liggen de cijfers van depressie en angststoornissen voor bewoners van dichtbevolkte steden veel hoger dan voor mensen daarbuiten.

Cognitieve stress

Een van de aangehaalde onderzoekers, Justin Hollander (wetenschapper aan Tufts University en co-auteur van het boek Cognitive Architecture: Designing for How We Respond to the Built Environment), pleit voor meer verantwoordelijkheidsgevoel bij gebiedsontwikkelaars en (landschaps)architecten. Uit zijn onderzoek blijkt dat de omgeving, zowel de inrichting van het landschap als de vorm en kleur van gebouwen, onbewust van grote invloed is op de gezondheid. De omgeving moet daarom een belangrijk uitgangspunt worden bij de inrichting van de stad.

Gebruikers, zo stelt Hollander, zijn zowel in landschappen als in straten op zoek naar een verhaal met een volgorde. Daarbij helpen afwijkende elementen van een gebouw, zoals een raam, deur of een pilaar, zoals de Romeinen en Grieken vroeger al gebruikten. Voor die conclusie analyseerde hij de oogbewegingen van studenten. De proefpersonen keken op de afbeelding van een gebouw direct naar zulke afwijkende onderdelen, zoals een raam of een deur. Is een gebouw een egaal vlak zonder afwijkingen, dan is de mens niet in staat de blik op een specifiek element te richten. De blik van de studenten ging in die gevallen onbewust dan ook direct naar de lucht, omdat – bij gebrek aan een volgorde of verhaal - de ‘cognitieve stress’ te groot was.

Mentale gezondheid

Deze resultaten hebben grote invloed op de inrichting van de gebouwde omgeving, stelt Hollander. Zo lijkt een geheel glazen gebouw door het ontwerp een waardevolle bijdrage te leveren aan de omgeving, maar zorgt zo’n egaal gebouw juist voor mentale stress bij voorbijgangers. Voetgangers zijn veel eerder geneigd een straat in te lopen met losse huizen en stoepen (wat zorgt voor een volgorde met een verhaal) dan een straat met één massief blok aan beide kanten. Ook in zo’n geval is de mens mentaal niet in staat de blik te fixeren, waardoor iedereen automatisch (en onbewust) de blik naar boven richt. De grote blokken die de moderne binnenstad domineren, concludeert Hollander, zorgen door de stress die zij veroorzaken ervoor dat de mentale gezondheid van de bewoners achteruitgaat.

Andere wetenschappers bevestigen het belang van Hollanders’ onderzoek. Uit hun onderzoek blijkt dat zogenaamde happy places (omgevingen waar doelbewust stressfactoren als betonnen bouwblokken, drukte, geluidsoverlast of luchtvervuiling ontbreken) zorgen voor meer sociale interacties. Die interacties zorgen ervoor dat de binding met de wijk sterker wordt en er een gemeenschap kan ontstaan.

Grote, glazen gebouwen

Vanuit die gemeenschap zijn volgens de onderzoekers bewoners beter in staat de gebouwde omgeving naar hun hand te zetten. Denk hierbij aan het opzetten van (gemeenschappelijke) tuinen waar drukte en geluidsoverlast ontvlucht kunnen worden, of het zelf inrichten van de openbare ruimte met kunst of verblijfs- en zitplaatsen.

Ann Sussman, een architect die samen met Hollander het boek over dit onderwerp schreef, gebruikt het Seaport-district in het Amerikaanse Boston als voorbeeld. Voor veel gebiedsontwikkelaars is dit een lichtend licht, aangezien het voormalige havengebied nu een plek is waar veel hippe startups zich vestigen. “Maar waarom wordt dit gebied door de gebruikers verafschuwd? Omdat mensen hun blik niet kunnen focussen op de grote, glazen gebouwen. Door de stress die ontstaat, kijkt iedereen naar boven.”

Ontwerp geluk

Niet alleen in Amerika staat het thema hoog op de agenda. Zo doet vastgoedprofessional en student Master Urban Area Development Renate Schultz-Zuidgeest onderzoek naar bepalende factoren voor mentale gezondheid en welzijn van bewoners in stedelijke gebiedsontwikkeling. In haar onderzoek stelt zij de vraag hoe gebiedsontwikkelaars ervoor kunnen zorgen dat mentale gezondheid en welzijn geen toevallige bijeffecten zijn van ingrepen om een gebied fysiek en sociaal gezond te maken, maar juist bewuste perspectieven zijn bij de manier waarop we onze steden vormgeven.

Yvonne van Mierlo, directeur Blauwhoed Studio, ziet voor mentale gezondheid ‘geluk’ als belangrijk doel van gebiedsontwikkeling. “Geluk wordt vaak gedefinieerd als ‘de mate waarin een individu de algehele kwaliteit van zijn of haar leven als positief beoordeelt’”, schreef zij deze maand op Gebiedsontwikkeling.nu. “Het is inmiddels wetenschappelijk bewezen dat 40% van ons geluk afhangt van onze genen en 10 tot 20% van onze omstandigheden. Onze keuzes en gedrag, die door onze leefomgeving te beïnvloeden zijn, bepalen dus voor 40 tot 50% ons geluk. Een grote kans dus voor gebiedsontwikkelaars en ontwerpers.”

Ook columnist Rinske Brand pleitte vorig jaar voor meer aandacht voor de mentale gezondheid die volgt uit gebiedsontwikkeling. “Wij, stadmakers, kunnen ervoor zorgen dat mensen zich gezond, fitter, vrolijker voelen en bovendien het gevoel hebben mee te tellen in de samenleving. Door fietsers en wandelaars ruim baan te geven. Door duurzame woningen te bouwen. Door ruimte te scheppen voor wijkhubs en moestuintjes. Maar bovenal omdat bewoners in deze inclusieve wijken en steden naar elkaar omkijken en voor elkaar zorgen.”