Italiaanse import: tactical urbanism, een nieuw en eenvoudig recept voor kleinschalige gebiedsontwikkeling

Het is zondagmorgen 11 september 2022, rond halftien. Ik sta met een groepje stadsprofi’s op een pleintje in Milaan, de kruising van de Via Spoleto en de Via Venini. Het is al warm. Een man zit met een krant op een bankje, er komt een tram langs en dat is het. Het asfalt op deze plek is alweer even geleden van felle kleuren voorzien maar die zijn inmiddels bleek en vies geworden. Het pleintje is eenvoudig ingericht, een paar bankjes, een tafeltennistafel en wat planten in bakken. Die sluiten de ruimte af van de weg. De zomer was overigens te droog voor deze vegetatie.

Geen hoogstandje

Dit pleintje is heroverd op het autoverkeer. En dat is behalve voor de lezende man ook goed voor de schoolkinderen die er door de week gebruik van maken. De poort van de school sluit namelijk aan op deze openbare ruimte. Nee, het is geen esthetisch hoogstandje. Het plein lijkt in een paar uur te zijn ingericht. Maar bruikbaar is het zeker. En de buurt vond het ook een goed idee. Al heeft men er nu ook wel wat mixed feelings bij. Deze plek leent zich namelijk ook heel goed voor nachtelijke feesten met muziek, drank en dans. Heel bruikbaar ja. La dolce vita.

Een buurtbewoonster die even een kijkje komt nemen, vertelt het gezelschap dat alle lege drankflessen vanmorgen al zijn opgehaald door de reinigingsdienst. Deze plek zou nog wel wat meer onderhoud kunnen gebruiken. Die twee boompjes in die bakken, het ‘pièce de resistance’ van dit kleine pleintje, ze zijn ook dood. Ik vraag aan de Italiaanse collega of het niet beter zou zijn geweest ze echt te planten. Nee, nee dat zie ik verkeerd: “They are not in the ground, because that is not tactical urbanism.”

Later op de dag ga ik het begrijpen. Die bomen ferm planten in de grond, dat zou inderdaad niet passen in deze aanpak van de stedelijke interventies. Het is immers eigenlijk een pop up-plein dat ook weer gemakkelijk weg te halen moet zijn. Wat is dat, tactical urbanism? Een nieuwe aanpak – of moeten we zelfs spreken van een nieuw paradigma van stedelijke planning? De strategie is in ieder geval even simpel als briljant.

Hit and run

Op de groepsapp breng ik het de volgende dag nog even onder woorden. “I now realize the big impact Covid 19 had on the city life of Milan. But moreover, how it was used by tactical urbanists (never waste a good crisis) to make substantial alterations in the use of public space. And their strategy was and is brilliant, a sort of hit and run approach. Close the street for cars, make an open space for pedestrians with minimal requirements. And when it’s received well, take a second step and make it ‘official’ Essential element: mobilize the citizens for these interventions (and often at the same time the more receptive people in the city bureaucracy).”

Eerst iets proberen

Dit dus. Mijn Italiaanse collega vond het een rake observatie. Het centrale idee van tactical urbanism is dat je eerst iets probeert, met weinig middelen (financieel en qua inrichting) en als het aanslaat, maak je het definitief. In dit geval een pleintje. Dat is nog eens wat anders dan jarenlang praten en ontwerpen, uiteindelijk een duur uitgevoerd plein realiseren en dan vaststellen dat bijna niemand er wat aan vindt of gebruik van maakt.

Maar wat heeft Corona hier nou mee te maken? Welnu, het was een van de ‘gelukkige’ omstandigheden waaronder deze aanpak van de grond kon komen. Wie de dagboeken over de pandemie van Ilja Leonard Pfeijffer heeft gelezen, weet dat Corona in de regio Milaan heel erg huis heeft gehouden. Tijdens die crisis bedacht een stel bevlogen (en vooral jonge) ambtenaren van de stad dat dit het goede moment was om een deel van de publieke ruimte weer terug te veroveren op het autoverkeer. Het goede moment, want de stad had op dat moment wel andere dingen aan haar hoofd.

Er was nog een andere belangrijke omstandigheid. Milaan deed mee aan het Bloomberg-initiatief. Bloomberg Associates, u weet wel van die puissant rijke oud-burgemeester van New York City, ontwikkelde een programma voor stedelijke verbetering. Milaan viel in de prijzen en sleepte een substantieel budget voor de ontwikkeling van nieuwe ‘healthy social neighbourhoods’ in de wacht. Dat gaf het project ‘Piazza Aperte’ (Open Pleinen) vleugels. En zo werd een hele reeks aan plekken in de stad weer teruggegeven aan de stedelingen, zoals gezegd in een tweetraps aanpak.

Geen procesgedoe

‘Trial and error’ in de stedelijke planning. Snel inspelend op de vraag uit de stedelijke samenleving, geen oeverloos procesgedoe maar toeslaan op het juiste moment. En als het niet aanslaat, ruim je de zaak weer snel op. Als het wel een een succes blijkt te zijn, voeg je er nog een succes aan toe: een definitieve versie van de interventie. Je bespaart dus fors op proceskosten en beperkt de risico’s. En niet onbelangrijk, je kunt veel gemakkelijker en sneller inspelen op de vraag van stedelingen en ook bijsturen als dat nodig is.

Nieuwe generatie

Corona dus en de Bloomberg foundation: ze gaven dit programma een forse wind in de zeilen. Er ontbreekt nog een element. En dat is de nieuwe generatie. De millennials zijn gearriveerd, ook in het ambtelijk apparaat van Milaan. Ze vormen een groep, zoeken elkaar, vinden steun bij hun oudere en machtiger collega’s en gaan er vol voor. De dag na het bezoek aan dit plein en nog een aantal andere komen we voor een meeting bijeen op het stadhuis. De projectleider van Piazza Aperta arriveerde op zijn Italiaanse Van Moof: rugzak, koptelefoon.

Op zijn eerste sheet: geen consume maar reuse, geen grey maar green, geen suburbs maar neighbourhoods, geen cars maar people. That’s city life for you in Milan! En hij schetste de aanpak van de nieuwe pleinen: lage initiële investeringen, in een paar maanden voor elkaar te krijgen en reversibel. Oftewel: je moet altijd in staat zijn het toch anders te doen. En hij liet zien hoe het was gegaan met een ander plein (Piazza Dergano). De auto eruit in 2017, een pop up plein in 2018 erin en in 2021 een fraai uitgevoerd plein met nieuwe bomen en harde bestrating. Kijk, dat is nog eens stadmaken!