Kijk bij ruimtelijke inrichting ook ónder de grond

Vanuit een vliegtuig ziet Nederland eruit als een lappendeken van steden, dorpen, weilanden, parken, natuurgebieden, bedrijventerreinen en infrastructuur. Het is een efficiënte en praktische indeling van de ruimte in ons land, met ruimte voor kwaliteit en beleving. We kunnen er fijn wonen, op een goede plek werken, makkelijk van A naar B komen en in onze vrije tijd is er genoeg ruimte om te ontspannen en te recreëren. Boven de grond ziet alles er netjes en gestructureerd uit. We zijn gewend dat te regelen in structuurvisies en bestemmingsplannen. In de ondergrond komt het echter allemaal samen in een wirwar van draden, pijpen, kabels, grondtypen, waterstanden, archeologische resten en nog veel meer. Naast de bestaande drukte onder onze voeten, vragen de volgende vier ingrijpende ontwikkelingen de komende 30 jaar om nog meer ruimte onder de grond. 

Energietransitie 

Coen Bernoster, adviseur Energietransitie bij adviesbureau Over Morgen, stelt dat ten eerste de transitie naar een duurzaam fossielvrij energiesysteem invloed heeft op onze bodem. “De opgave van de energietransitie begint maatschappelijk door te dringen. Het aantal windmolens en zonneparken neemt flink toe. Al onze woningen en overige gebouwen met een aansluiting op aardgas moeten worden voorzien van een alternatieve warmtebron, met bijbehorend installatieniveau. Ook de manier waarop we ons verplaatsen verandert. De transitie van fossiele naar duurzame, hernieuwbare energie zorgt voor grote veranderingen in de fysieke leefomgeving. Dat is nu al een flinke uitdaging en we hebben pas net de eerste stapjes gezet. Zowel boven als onder de grond moet op zorgvuldige wijze plek worden gemaakt voor nieuwe energiebronnen, nieuwe infrastructuur en opslagmogelijkheden.” 

Klimaatverandering 

Dat klimaatverandering van invloed is op onze bodem, begint inmiddels door te dringen bij velen. “Zeker bij de generatie die de effecten van klimaatverandering nadrukkelijk gaat ervaren. Denk aan hittestress, extreme regenval of bodemdaling als gevolg van inklinking en oxidatie van klei- en veenlagen”, zegt Co Verdaas. Hij is hoogleraar gebiedsontwikkeling, dijkgraaf en was tot voor kort als speciaal adviseur verbonden aan Over Morgen. 

De extreem droge zomer van 2018 heeft ook nu nog dusdanig grote impact op de bodem van ons land dat voor veel huiseigenaren extra gevaar op verzakking dreigt. Verdaas: “Om goed te kunnen inspelen op de gevolgen van klimaatverandering is niet alleen extra ruimte voor bijvoorbeeld groen en waterberging nodig. Het is ook van belang dat we bij het inrichten van ons land beter rekening gaan houden met de natuurlijke, regulerende kwaliteiten van de ondergrond. Dat vraagt om aandacht, bewustwording en nieuwe manieren van werken.” 

Demografie en technologie 

Ook demografische ontwikkelingen en de vraag naar woningen zijn van invloed op de bodem. In en rondom grote steden is sprake van toenemende drukte en vraag. Aan de randen van het land speelt juist krimp. Die ontwikkelingen bieden uitdagingen, maar tegelijkertijd kansen voor de omgang met en de inrichting van de ruimte, zowel boven- als ondergronds. Tot slot spelen technologische ontwikkelingen een steeds grotere rol in onze bodem. Marloes van Kleef, data-expert bij Over Morgen: “Zo’n 25 jaar geleden had nog niemand een mobiele telefoon en nu zijn we ermee vergroeid. Daarvoor hebben we allerlei nieuwe infrastructuren moeten aanleggen. Datzelfde geldt voor glasvezel om overal over een snelle internetverbinding te kunnen beschikken. Meer in het hier en nu zijn blockchain, sensortechnologie en internet of things ontwikkelingen die impact hebben op onze manier van leven en daarmee ook op hoe we omgaan met de ruimte in ons land.” 

Duurzame benadering 

Om deze trends het hoofd te bieden, moeten we ons tot dezelfde ruimte wenden om oplossingen te bieden. Idealiter vinden we slimme functiecombinaties en kunnen we meer met dezelfde hoeveelheid ruimte. Bernoster: “Een mooi voorbeeld hiervan is het combineren van warmte-koudeopslag (WKO, red.) met de sanering van verontreinigd grondwater. Door de waterbeweging en opgeslagen warmte lijken bodembacteriën in staat verontreinigingen veel sneller op te ruimen dan voorheen.” 

Dit soort slimme combinaties zijn niet altijd mogelijk. Hoe dan ook komt er extra druk op de beschikbare ruimte. Co Verdaas: “Een echt duurzame benadering van onze ruimtelijke inrichting en ordening heeft oog voor die integraliteit en complexiteit. Dat begint bij het besef dat de ruimte die ons ter beschikking staat zowel de boven- als ondergrond betreft.”

Duurzame ruimtelijke inrichting is alleen haalbaar wanneer we aandacht hebben voor zowel de bovengrond als de ondergrond bij de inrichting van ons land, stellen ze bij Over Morgen. Enkele actuele voorbeelden hiervan zijn de ontwikkeling van geothermie, de opslag van CO2, de Groningse aardgaswinning en de stop daarop. Maar ook dichter bij huis, zoals de bouw van woningen die verwarmd worden via een warmtenet of het aanleggen van de benodigde energie-infrastructuur en oplaadpunten voor elektrische auto’s. 

Verdaas: “De impact van ruimtelijke projecten reikt steeds verder in de ondergrond. De bodem is er niet alleen om vol te bouwen. Het is ook de basis onder ons bestaan. Het is letterlijk ons archief en de schatkamer van ons verleden. Archeologische vindplaatsen en aardkundige waarden zijn ook nu nog van invloed op hoe we ons landschap beleven. Dat vraagt om bescherming en koestering. Daarnaast gebruiken we de bodem om te produceren. Een gezonde agrarische sector is afhankelijk van een gezonde bodem. Ten slotte heeft de bodem een heel belangrijke regulerende functie waar we niet altijd bij stilstaan. De bodem filtert bijvoorbeeld ons drinkwater en herbergt water voor later. Dat zijn diensten die wij kosteloos ontvangen van Moeder Aarde. Laten we daar dan ook zorgvuldig mee omspringen.”

Draagvlak

Willen we ons land echt duurzaam inrichten, dan moeten we volgens de deskundigen van Over Morgen niet alleen de verschillende claims op de ondergrond wegen en met elkaar confronteren, we moeten ook bovengronds mensen meenemen in de rol die de ondergrond speelt voor ons leven bovengronds. “Spiegel je fysieke ingrepen in de ondergrond aan de wensen, zorgen en behoeften van de mensen bovengronds. Zorg ervoor dat draagvlak een versterkende en geen beperkende factor wordt van je project. Dat is best lastig, want voor veel bestuurders, politici en professionals die zich bezighouden met de inrichting van ons land is de ondergrond letterlijk en figuurlijk ver weg en ongrijpbaar. Het is een grote onbekende. En we weten: onbekend maakt onbemind. Maak het onbekende dus bekend, want dat is de eerste stap naar draagvlak”, stelt Bernoster. 

De ‘lappendeken’ bovengronds is heel mooi zichtbaar. Dit geldt helaas niet voor de ondergrond, terwijl die juist zo belangrijk is om te kunnen blijven doen wat we willen. Van Kleef: “We moeten de ondergrond op een toegankelijke manier zichtbaar maken. Dan kijkt iedereen naar hetzelfde beeld en creëren we een gemeenschappelijke basis. Wat je wil, is een grote pot met data waar iedereen bij kan. Theoretisch zijn we daar al heel ver mee. We hebben de beschikking over talrijke databronnen die in aantal, kwaliteit en volledigheid steeds verder toenemen. De technieken worden steeds beter om zinvolle inzichten te analyseren vanuit deze databronnen, maar het lijkt erop dat er eerst een ramp moet gebeuren voor actie wordt ondernomen. De bodem visueel toegankelijk maken voor iedereen, dat is een belangrijk startpunt voor een duurzame ruimtelijke inrichting.”

Tijd

Bij duurzame ruimtelijke inrichting gaat het niet alleen om het hier en nu, maar juist om de toekomstbestendigheid van de ingreep. Daarbij vraagt de dynamiek van ingrepen in de ondergrond extra aandacht. Bernoster: “De impact van een ruimtelijk project in de ondergrond kent vaak een langere tijdshorizon dan de impact van het project bovengronds. Denk bijvoorbeeld aan een parkeergarage of heipalen. Tegelijkertijd kennen natuurlijke processen in de ondergrond een veel grotere tijdschaal dan we in de ruimtelijke ordening gewend zijn. Regenwater doet er tientallen tot honderden jaren over om diep in de watervoerende pakketten door te dringen waaruit we ons drinkwater winnen. Ook bodemdalingsprocessen zetten we niet van de ene op de andere dag stil. Het vraagt andere methodieken en capaciteiten om die dynamiek in je project goed op waarde te kunnen schatten.”

Oplossing 

Een formule met daarin de belangrijkste aandachtspunten voor duurzame ruimtelijke inrichting is een eerste stap, volgens Bernoster, Van Kleef en Verdaas. Het laat zien hoe de belangrijkste ingrediënten zich tot elkaar verhouden. De sleutel ligt in het op de juiste manier samenbrengen van deze ingrediënten tot een integrale benadering voor een duurzame ruimtelijke inrichting van ons land. Gedeeld inzicht in de opgave, de kansen, de uitdagingen en de gevolgen van keuzes is hard nog. Data zijn hiervoor de oplossing. Bernoster: “Vertrek vanuit de maatschappelijke opgaven en trends, maak door het samenbrengen van belangen integraal inzichtelijk wat kan, wat moet en wat nodig is en zoek vervolgens naar win-win met een stevig fundament om op verder te bouwen.” 

Laat dat principe nu net aan de basis staan van de grootste beleidsmatige verandering in het ruimtelijk vakgebied: de Omgevingswet. De ondergrond komt boven. Het werd tijd.