Klimaatadaptatie in krimpgemeenten: nieuwe identiteit en maatschappelijk middenveld

Afgelopen zomer vertelde architect Hanneke Stenfert op Gebiedsontwikkeling.nu over hoe Japanse plattelandsgemeenten omgaan met bevolkingskrimp. Zij vertelde over het bergdorpje Kamiyama. Waar deze plek enige decennia geleden nog ruim 20.000 inwoners had, zijn dat er vandaag de dag nog zo’n 5.000. Er zijn inmiddels meer dan 160 nieuwe bewoners verwelkomd in Kamiyama door in te zetten op ‘creatieve krimp.’ Zoals Stenfert het omschrijft, geen grote aantallen, maar in een dorp van 5.000 mensen kunnen 160 actieve mensen wél een groot verschil maken.

Kamiyama werd weer aantrekkelijk door een project waarbij Japanse en internationale kunstenaars werden uitgenodigd enige tijd in de stad te verblijven en een kunstwerk voor het dorp te maken. Elke kunstenaar kreeg een lokaal ‘maatje’. De kunstenaar leerde bewoners kennen, bewoners leerden de kunstenaar kennen. Dit programma zette Kamiyama langzaam maar zeker op de kaart als een internationaal georiënteerde en open gemeenschap. Er werd een stichting opgericht om de gemeenschapsvorming verder te ondersteunen. Door deze inspanningen trokken twintigers, dertigers en veertigers die hun drukke leven in de stad wilden ontvluchten en een ander leven wilden leiden naar Kamiyama.

Creëren draagvlak

De creatieve stap is lang niet voor alle Japanse dorpen en gemeenschappen de oplossing, maar het probleem van bevolkingskrimp blijft ook op deze plekken enorm. En als het als stad dan niet lukt om bewoners weer terug naar jouw gemeente te trekken, hoe slaag je er dan in om de leefomgeving van de overgebleven bewoners klimaatbestendig te maken, ondanks alle financiële consequenties die de krimp met zich meebrengt? In de nieuwste uitgave van het wetenschappelijke tijdschrift Buildings & Cities presenteren drie wetenschappers het onderzoek Urban shrinkage as a catalyst for transformative adaptation. Centraal in hun paper staat Yubari, een voormalige mijnwerkersstad in het noorden van Japan.

De laatste mijn sloot in 1990 en door die economische ontwikkelingen is het inwoneraantal van bijna 120.000 in de jaren 60 gekrompen naar net iets meer dan 6.500 in 2023. Daarbij is meer dan de helft van de overgebleven inwoners 65 jaar of ouder. Het sluiten van de mijnen had naast de bijbehorende bevolkingskrimp nog twee andere belangrijke effecten. De lokale overheid slaagde er niet in om andere economische activiteiten te ontplooien en dus werd de gemeente failliet verklaard. Daarnaast lukte het de bestuurders (mede door het gebrek aan financiële slagkracht) niet een nieuwe bestemming te geven (en dus een klimaatbestendige toekomst) aan de overheidsgebouwen die leeg kwamen te staan door de bevolkingskrimp.

De laatste jaren heeft de gemeente met hulp van de landelijke overheid ingezet op herstructurering van de stad. Er is een nieuwe stadskern opgezet waarbinnen veel woonruimte voor zowel jonge gezinnen als senioren is gerealiseerd. Bewoners die op het platteland of aan de stadsranden woonden, werden aangemoedigd naar de nieuwe kern te verhuizen. Alleen het klimaatbestendig maken van die nieuwe woonomgeving blijft financieel gezien lastig en het creëren van draagvlak onder de overgebleven bewoners bleek ook een uitdaging.

Nieuwe identiteit en maatschappelijk middenveld

Door middel van interviews, het analyseren van beleidsdocumenten en een discussiegroep met bewoners proberen de onderzoekers te achterhalen hoe Yubari ook in de toekomst klimaatbestendig kan blijven. De lokale identiteit en sociale verbondenheid met het gebied en de (industriële) historie, zijn zowel een barrière als een mogelijkheid. De hang naar het mijnverleden zorgt er volgens de onderzoekers voor dat niet alle bewoners open staan voor een nieuwe, groene weg. Maar doordat de overgebleven bewoners zich zo sterk verbonden voelen met het gebied, ontstaat er sneller een gemeenschapsgevoel wat maakt dat er sneller stappen kunnen worden gezet. Zeker omdat door die betrokkenheid er bijvoorbeeld ook veel kennis is over de gebouwen in het gebied.

De onderzoekers trekken uit al het onderzoeksmateriaal twee inzichten die niet alleen in Yubari, maar ook in Nederlandse krimpgemeenten kunnen worden toegepast. Allereerst is het belangrijk om te realiseren dat de identiteit van het gebied en de bewoners meer divers en dieper is dan alleen het (industriële) verleden. In Yubari zijn dat bijvoorbeeld de bosrijke omgeving en de bergen. Door met de bewoners juist aan dat deel van het verleden te werken en die herinneringen te gebruiken, is er wel ruimte voor verandering. En wordt de klimaatadaptieve verandering niet geblokkeerd door fossiele gedachten uit het mijnverleden zoals in Yubari.

Ten tweede benadrukken de onderzoekers het belang van maatschappelijke organisaties. Het maatschappelijk middenveld is volgens hen veel beter in staat dan de overheid en het bedrijfsleven om in te spelen op een veranderende situatie, zeker als er sprake is van een lege gemeentekas en weinig bedrijven met financiële slagkracht. Daarbij is het wel van belang om juist niet organisaties aan te spreken die alleen zijn gericht op klimaatadaptatie. In Yubari zien ze dat juist organisaties die de gemeenschap als uitgangspunt hebben, en niet uitsluitend klimaat of klimaatadaptatie, het meest succesvol zijn. Die organisaties zijn ook het best in staat om nieuwe inhoudelijke koppelingen en samenwerkingen op te zetten, juist omdat zij bewoners direct kunnen aanspreken en enthousiasmeren.