Klimaatadaptieve gebiedsontwikkeling vraagt om maatwerk én samenwerking

De grootste klimaatopgave ligt in bestaand stedelijk gebied. Het zijn met name de stadse wijken uit de jaren 1930-1970, die door de jaren heen ‘stenig’ zijn geworden. Doordat veel tuinen zijn bestraat en er weinig groen is, zijn er in deze wijken problemen met de waterberging. Een doorkijkje naar 2050 laat zien dat tachtig procent van de woongebieden tegen die tijd uit dit soort wijken bestaat.

Over de andere twintig procent, de aanleg van nieuwe woongebieden, hoeven we ons niet zo veel zorgen te maken. In nieuwe leefomgevingen als Proeftuin Erasmusveld in Den Haag of recente Haagse nieuwbouwwijken, is al relatief veel groen en blauw aanwezig. Straatprofielen bieden veel aanpassingsmogelijkheden om het openbare gebied zo in te richten, dat kan worden omgegaan met een steeds extremer klimaat (zie figuur 1).

Figuur 1: Voorbeelden van straatprofielen in een suburbane (Vinex-)wijk. Bron: Het klimaat past ook in uw straatje, Hogeschool van Amsterdam, januari 2017.

Meekoppelen

Waar we bij nieuwbouw vooral ‘afkoppelen’ (alle regenwater in de bodem infiltreren of naar oppervlaktewater afvoeren), moeten we binnenstedelijk vooral kijken naar ‘meekoppelen’. Om zo de bestaande leefomgeving, die nog niet is afgekoppeld, stukje bij beetje aan te pakken.

De vraag hoe een ruimtelijke ontwikkeling, die vanzelfsprekend de eigen broek ophoudt wat de wateropgave en klimaatadaptatie betreft, ook een bijdrage kan leveren aan de omgeving van dat plan, zou altijd bekeken moeten worden. Een voorbeeld hiervan is de wijk Hoef en Haag in Vianen. In de samenwerkingsovereenkomst tussen gemeente, waterschap en ontwikkelaars is opgenomen dat het tekort aan waterberging in de naastgelegen wijk De Hagen (jaren 1970) wordt gecompenseerd in de nieuwe wijk Hoef en Haag.

Andere houding

Een ruimtelijke dynamiek door de samenleving ingegeven, biedt de kans om samen bestaande problemen op te pakken. Daarom kan de wateroverlast, hitte of droogte in stadse wijken het best aangepakt kan worden in samenwerking tussen waterschap, gemeente, stedenbouwkundigen, ontwikkelaars én de inwoners. De focus verschuift hierbij van gebouwen naar gebieden, en vraagt om een andere houding ten opzichte van elkaar. In plaats van ‘iets kan niet, tenzij…’, zou die houding moeten worden ‘ja dat kan, mits….’.

Denken in mogelijkheden

Het Handboek Openbare Ruimte zou het startpunt moeten zijn van de discussie over wat er wél mogelijk is. En niet zoals nu gebruikelijk is, een beperkend kader bieden. Puntje bij paaltje kom je dan altijd terecht in een discussie over ‘parkeren’. De parkeeropgave bepaalt in sterke mate de verhouding tussen groen, blauw en grijs in het openbare gebied – het is de belangrijkste draaiknop.

Proeftuin Erasmushof. Winnend plan prijsvraag Team Marco Broekman

Proeftuin Erasmusveld, Den Haag

Dat kan anders, zo blijkt uit het Haagse voorbeeld Proeftuin Erasmusveld. Gebiedsontwikkelaar BPD heeft samen met Architectuur Lokaal voor deze nieuwe woonwijk een ideeënprijsvraag uitgeschreven. Er werd gevraagd om een visie op gezond samenleven in een stadse sfeer. Bij de genomineerde ontwerpteams viel op dat het begrip ‘klimaatadaptatie’ moeiteloos te koppelen is aan andere begrippen, zoals ‘zeggenschap van bewoners over hun leefomgeving’, ‘een bepaald onderdeel, zoals water, meerdere doelen laten dienen’ en ‘een verbinding tussen de thema’s gezond, stads- en samenleven’.

Ecologische en recreatieve routes

Team marco.broekman won de prijsvraag voor het noordelijke deelgebied, waar 100 woningen in een groen raamwerk gerealiseerd worden. Het winnende ontwerp wordt gekenmerkt door getrapte woonblokken met grote, groene buitenruimtes. In de openbare ruimten zijn ecologische en recreatieve routes die voor iedereen toegankelijk zijn. Er bestaan ideeën voor sportroutes, wandelroutes, speelroutes, fruitbomen, zitplekken en picknickbanken. Ook is er een flexibel parkeerdek voorzien, dat bij minder autogebruik in de toekomst een andere functie kan krijgen.

Prijsvraaginzending: Stadsbiotoop

Gesloten watersysteem

De plannen van de andere genomineerden leverden ook inspiratie voor een klimaatbestendige  woonwijk. Zo ontwierp Team Stadsbiotoop een gesloten watersysteem, waar gebouw en landschap één geheel vormen. Helofytenfilters in het landschap zuiveren het water. Het interieur van de woningen wordt met de natuur verbonden door (winter)tuinen, daktuinen en groene balkons. Groene gevels en retentie op het dak van de woningen reguleren licht, lucht, warmte en kou.

Prijsvraaginzending: Volle grond

Tuinhuisjes in het groen

Team Volle Grond liet zich inspireren door de volkstuincomplexen naast het plangebied. Een boomrijke promenade en groene woonpaden verbinden de compacte woningen, die als tuinhuisjes in het groen staan, met het uitgestrekte tuinlandschap waar voetgangers en fietsers ruim baan hebben. Auto’s staan aan de rand van het gebied, in het Allesverzamelgebouw. De brede waterloop van het eco-lint biedt ruimte aan verschillende natuurlijke eilandjes met speel- en picknickplekken.

Duurzame betrokkenheid

In de ‘Hof der Zotheid’, die team Open Kaart ontwierp, staat duurzame betrokkenheid van de bewoners bij hun leefomgeving voorop. Duurzaamheid is volgens dit team: wonen met aandacht voor de omgeving. Drie hoven met ieder 30 tot 40 woningen zijn gesitueerd rond een zelf beheerde, collectieve tuin. Er is geen regenwaterriool nodig en het natuurlijk waterbeheer biedt volop ruimte voor kinderen om te spelen.

Prijsvraaginzending: Hof der Zotheid

Samenwerken

De prijsvraag voor de nieuwe Haagse woonwijk Proeftuin Erasmusveld biedt niet alleen inspiratie voor het ontwerpen aan een klimaatbestendige en duurzame woonwijk, maar ook voor een nieuwe manier van gebiedsontwikkeling. Waar experimenteren, samenwerken en uitgaan van de kracht van de plek belangrijk zijn. Uiteindelijk gaat het vooral om een visie op het gebied. Geen projectontwikkeling, maar duurzame gebiedsontwikkeling, waarbij alle verschillende belangen, opgaven en ambities met elkaar worden verenigd. Hier liggen volop mogelijkheden om samen te werken en de leefomgeving niet alleen nog mooier, maar ook klimaatbestendig te maken.

De vier genomineerde teams van de prijsvraag voor Proeftuin Erasmusveld zijn:

• Proeftuin Erasmushof, groen en gezond wonen in een uniek Haags park

Marco Broekman, marco.broekman urbanism research architecture, Amsterdam. Met: Floris van der Zee, Ginevra Melazzi (urbanism research architecture); Ard Hoksbergen, Milad Pallesh, Ivar van der Zwan (workshop architecten); Gerwin de Vries, Alexander Herrebout (LINT landscape interventions).

• Stadsbiotoop

Marian de Vries, Buro Lubbers landschapsarchitectuur & stedenbouw, Vught. Met: ontwerp: Peter Lubbers, Kim Thehu, Stein van Brunschot, Joost van Gorkom, Marian de Vries (Buro Lubbers landschapsarchitectuur & stedebouw), CIVIC: Jan Lebbink, Gert Kwekkeboom, Angela Solis, Joeri Sowka, Fernanda Romeu, Ingrid van der Heijden, Rick ten Doeschate (TheCloudCollective); advies: Karel Ossewaarde (Gebiedsmanagers), Arjen Pilot (Aquainfomanagement), Floor van den Bergh (Buro Bergh).

• Volle grond

Liesbeth van der Pol, Dok architecten, Amsterdam. Met: Lodewijk Baljon landschapsarchitecten, prof. dr. ir. Arjan van Timmeren, professor of Environmental Technology & Design, Department of Urbanism TU Delft, Faculty of Architecture and the Built Environment

• Hof der zotheid – proeftuin voor duurzaam wonen

Jurrian Arnold, Open Kaart – co-creatie van de leefomgeving, Delft. Met: Wessel Jonker, Pieter Graaff, Hanneke Stenfert (Open Kaart), Kees Ykema (Ykema Tuin- en landschapsarchitectuur), Hiltrud Pötz (Atelier GroenBlauw), Trevor James (Van Nimwegen), Geert Laarakker (AtelierBouwkunde).

Zie ook:

• Proeftuin Erasmusveld
• Prijsvraag Proeftuin Erasmusvuld