Klimaatbestendige stad: 6 lessen van WATERgraafsmeer

1 april 2014

5 minuten

Verslag Als je aan Nederland denkt, dan denk je aan water. De rol van water in stedelijke ontwikkeling wordt steeds belangrijker als je bedenkt dat klimaatsveranderingen directe gevolgen hebben voor de hoeveelheid en de kwaliteit van het water in de stad. Hevige regenbuien zorgen voor overstromingen en verstoppingen van het riool, daarentegen zorgen droge periodes er juist voor dat we water willen vasthouden. De combinatie van stedelijke ontwikkeling en de wateropgave vraagt dan ook om een duurzame gebiedsgerichte aanpak. Maar hoe kan water bijdragen aan een klimaatbestendige en leefbare stedelijke omgeving? Vier jaar lang hebben Stadsdeel Amsterdam-Oost en Waternet in de wijk Watergraafsmeer geëxperimenteerd om de nieuwe rol van water in stedelijke ontwikkeling te definiëren. Vernieuwende werkwijzen, maatregelen en innovaties zijn toegepast bij lopende projecten in de wijk. Wat is de oogst van vier jaar innovatie en wat kunnen wij hiervan leren?

De proeftuin WATERgraafsmeer laat zien dat het bij duurzame stedelijke ontwikkeling juist ook gaat om veranderingen in gedragsaspecten en de manier waarop we samenwerken. Houding, gedrag en werkwijzen zijn gaandeweg aangepast en veranderd om de gezamenlijk gestelde doelen te behalen. De proeftuin laat zien dat verandering niet zonder slag of stoot gaat. Je moet vooral doen, ervaren en regelmatig reflecteren als je verandering op gang wilt brengen!

De 6 belangrijkste lessen uit de proeftuin WATERgraafsmeer:

1. De kracht van experimenteren

WATERgraafsmeer beoogde een open platform te zijn waarbij alle initiatieven welkom waren. Er was binnen het programma voldoende ruimte om te experimenteren, zodat het mogelijk was om kaders en regels los te laten en nieuwe rollen en vernieuwde werkwijzen te introduceren. Het experimentele karakter van het programma heeft misschien niet overal tot zichtbare resultaten geleid, maar het heeft een proces op gang gebracht waarin water op een hele andere manier aan de gebiedsopgave is gekoppeld.

2. Begin met (kleinschalige) bestaande initiatieven

Het doel van WATERgraafsmeer was om bij bestaande initiatieven aan te haken en deze te versterken. Door bestaande initiatieven te ondersteunen en bij elkaar te brengen zijn nieuwe ideeën en sterkere verbindingen tot stand gekomen. Zo zijn bijvoorbeeld sensoren in de Ringdijk geplaatst die continu de conditie van de dijk meten. De waterveiligheid is hierdoor gewaarborgd en de bomen op de dijk konden op deze manier behouden blijven. Een ander voorbeeld is de verbetering van het ecolint dat halverwege de jaren negentig is aangelegd. Door het aanleggen van natuurvriendelijke oevers en faunapassages, het plaatsen van informatieborden en het baggeren van sloten is de kwaliteit van het ecolint toegenomen. Ook de waterbergende weg en het aanleggen van wadi’s behoren tot innovatieve oplossingen die in de wijk tot stand zijn gekomen. Daarnaast biedt het aansluiten bij bestaande initiatieven de mogelijkheid om innovatie echt tot stand te brengen, omdat bestaande financiële geldstromen en structuren al aanwezig zijn.

3. Ga in gesprek met ondernemers en bewoners

De wateropgave brengt complexe vraagstukken met zich mee die niet alleen opgelost kunnen worden door de overheid. Het betrekken van ondernemers en bewoners bij de opgave is belangrijk om kennisontwikkeling te stimuleren en tot innovatieve oplossingen te komen. Bewoners en ondernemers kunnen namelijk binnen het gebied aangeven wat de problemen zijn en wat er moet gebeuren om deze op te lossen. Door de waterproblemen transparant te maken kon iedereen meedoen en werden de krachten gebundeld om tot nieuwe oplossingen te komen en deze ook in de praktijk te testen.

4. Pleit voor een integrale aanpak

WATERgraafsmeer was een proeftuin om op een gebiedsgerichte manier te werken aan een klimaatbestendige wijk door bestaande initiatieven te ondersteunen. Het was een zoektocht naar nieuwe, integrale oplossingen, zonder de bijbehorende spelregels en budgetten. Door de brede opgave was het mogelijk verschillende partijen in een vroeg stadium bij de plannen te betrekken. Gemeente, waterschap, beheerders, architecten, ingenieurs, ondernemers, bewoners, kennisinstituten etc. zijn samen opzoek gegaan naar nieuwe rollen, werkwijzen en innovatieve oplossingen en deze zijn ook in de praktijk getest. Dit vereist wel een integrale aanpak, open houding, samen zoeken naar goede oplossingen en niet meer werken met de houding ‘hier houdt mijn taak op’.

5. Investeer in kennisdeling, vertrouwen en samenwerking

In deze proeftuin was het nadrukkelijk de bedoeling om niet te werken vanuit een blauwdruk en een strak opgesteld programma. Het programma was juist gefocust om het samenspel tussen partijen en het verbinden van ieders doelstellingen. Transparantie van rollen, verantwoordelijkheden en resultaten was binnen WATERgraafsmeer belangrijk om duurzame samenwerkingen op te bouwen. Die samenwerkingen ontstaan alleen als er vertrouwen is en daar ook in wordt geïnvesteerd. Daarnaast is aandacht besteed aan het delen van kennis door o.a. aansluiting te vinden bij verschillende kennisnetwerken, verbinding te zoeken met onderwijsinstellingen, het organiseren van congressen, het introduceren van leertafels waarbij professionals verschillende watergerelateerde thema’s bespraken etc..

6. Klimaatbestendigheid en duurzaamheid kunnen alleen slagen met een brede maatschappelijke aanpak

Het ontwikkelen van klimaatbestendige steden sluit aan bij de duurzaamheidsbeleidsdoelen die gemeenten kennen. Maar steeds meer ondernemers en burgers worden zich ook bewust van de gevolgen van klimaatsverandering en de impact die dat heeft op hun stedelijke leefomgeving. Het is een maatschappelijke opgave waarbij de uitvoering niet alleen meer in handen ligt van overheden. Bewustwording dat water kan bijdragen aan een positieve ontwikkeling in je eigen wijk en gemeente is van belang om daadwerkelijk stappen te kunnen zetten en waterproblemen om te buigen tot waterkansen. Doordat het in WATERgraafsmeer niet alleen bleef bij de intensieve samenwerking tussen Stadsdeel Oost en Waternet, maar juist ook de verbinding met ondernemers en bewoners werd gezocht is een breed gedragen aanpak ontstaan om de wijk te verduurzamen en te innoveren. Waar WATERgraafsmeer bij aanvang vooral over water ging, is het doel gaandeweg verruimd naar een duurzame, leefbare stad met maatschappelijke betrokkenheid op vele niveaus.