Onderzoek Door de woningbouwdruk en beperkte binnenstedelijke ruimte komen gebiedsontwikkelingen aan stadsranden vaker voor. Hoe kan hier op een landschapsbewuste manier door partijen invulling aan worden gegeven? Het kastelenlandschap Haverleij bij Den Bosch, is een casus in het onderzoek van de Leerstoel Gebiedsontwikkeling naar de vormgeving van de stadsrand.
Dit artikel verscheen eerder in de Zomereditie 2023 van de Gebiedsontwikkeling.krant. De stadsrand is daarin het centrale thema. Hier kunt u de hele krant lezen.
Jarenlang is ‘binnenstedelijke verdichting’ het credo geweest voor woningbouw en werkten stedenbouwers en planologen hard aan ‘compacte steden’. Maar de opgave om 900.000 woningen voor 2030 te realiseren – samen met alle andere ruimte-vragende ambities rondom onder meer klimaatadaptatie, de energietransitie en circulaire economie – zet de praktijk om binnenstedelijk te verdichten onder druk. Het gevolg is dat bouwen buiten de stadscontouren geen absolute no-go meer is als antwoord op het woningbouwvraagstuk, zeker niet volgens het - inmiddels demissionaire - kabinet: “We bouwen in heel Nederland, zowel binnen- als buitenstedelijk” (Coalitieakkoord 2021 – 2025).
Stadsranden zijn ook geen harde lijnen, maar overgangszones en als gebiedstype een geval apart
Als binnenstedelijk verdichten lastiger wordt en het bouwen van woningen op het platteland om meerdere redenen niet haalbaar is, kan de stadsrand uitkomst bieden. Hoewel in menige stad-versus-platteland-discussie de voor- en tegenstanders recht tegenover elkaar staan, kunnen stadsranden niet ontkomen aan het woningbouwvizier.
Stadsranden zijn ook geen harde lijnen maar overgangszones. Als gebiedstype zijn ze duidelijk een geval apart. Niet alleen vanwege een gemengde eigendomsstructuur (met ook natuurorganisaties en waterschappen) of omdat zowel de ‘rode’ als de ‘groene’ druk elkaar hier ontmoeten. Het is vooral ook omdat dit ‘tussenland’ ook echt als overgangsgebied tussen het stedelijke en het landelijke moet fungeren en zo ontworpen en ingericht kan worden. Dat maakt het tevens mogelijk om ontwikkelingen voor groen te koppelen aan initiatieven voor rood, blauw, en geel (energie).
Opvallend kastelenlandschap
Wat betekent het unieke karakter van stadsranden voor de beoogde integrale gebiedsontwikkelingen op de overgang van stad naar land? En als hier ook (lichte) bebouwing wordt toegelaten, kan dit dan plaatsvinden op een landschapsinclusieve manier?
‘Panoramisch zicht op postmodern kasteelachtig complex Lelienhuyze, Den Bosch’ door Frans Blok (bron: Shutterstock)
Om deze vragen te beantwoorden, doet de Leerstoel Gebiedsontwikkeling samen met de afdeling Urbanism aan de TU Delft onderzoek naar de gebiedsontwikkeling Haverleij in ’s-Hertogenbosch. De afgelopen 25 jaar is dit opvallende kastelenlandschap tot stand gekomen midden in de natuur, aan de Maas en op de overgang van stad naar land.
De gemeente ‘s-Hertogenbosch, BPD en Heijmans ontwikkelden gezamenlijk als Haverleij B.V. de woonkastelen met in totaal circa 1.000 woningen, in een groene omgeving. Het ontwerp van architect Sjoerd Soeters en landschapsarchitect Paul van Beek staat bekend als een even aantrekkelijk als eigenzinnig woonmilieu waar duurzaamheid en veiligheid centraal staan. In de vaak als gated community bestempelde woongemeenschap is de woontevredenheid onder bewoners groot. Het laatste kasteel wordt op het moment van schrijven opgeleverd.
Ontwerpend onderzoek naar landschapsbewuste gebiedsontwikkeling voedt het debat over de vraag of bouwen buiten de stadsgrenzen wel duurzaam is
De onderzoekers plaatsen Haverleij in het licht van de actuele vraag naar toekomstbestendige, landschapsbewuste gebiedsontwikkeling. Hierbij gaat het er niet alleen om de situatie in ruimtelijke en ecologische zin (‘water en bodem eerst’) als uitgangspunt te nemen. Het gaat er ook om dat de betrokken partijen een gezamenlijk georganiseerd, co-creatief proces organiseren dat gericht is op duurzame, breed gedragen ontwerpuitkomsten en een haalbaar bekostigingsmodel.
Hoe dit in Haveleij in elkaar steekt, brengen we in kaart aan de hand van vier thema’s: natuur en landschap, gebruiker, bekostiging en governance. De TU Delft is daarbij gevraagd om geleerde lessen te vertalen naar landschapsbewuste ontwerpprincipes, samenwerkingsvormen en bekostigingsmodellen voor toekomstige gebiedsontwikkeling op de overgang van stad naar land. Masterstudenten gaan met deze principes aan de slag en passen deze toe op drie andere stadsrandzones in het land.
Eigentijdse stadsrandontwikkeling
Ontwerpend onderzoek naar landschapsbewuste gebiedsontwikkeling zal ongetwijfeld het debat voeden over de vraag of bouwen buiten de stadsgrenzen wel duurzaam kan zijn. Het onderzoek beoogt daarom meer inzicht te geven in de manier waarop stadsrandontwikkelingen zodanig vorm kunnen krijgen dat opgaven als wonen, klimaat, biodiversiteit en energie erin meegenomen kunnen worden.
Wellicht kan de doorgaans harde tegenstelling tussen stad en platteland hierdoor worden genuanceerd. Naar verwachting wordt de publicatie in de tweede helft van dit jaar afgerond. De verschijning niet missen? Houd dan Gebiedsontwikkeling.nu in de gaten!
Cover: ‘Uitzicht vanaf landgoed Kasteel Haverleij over de groene omgeving richting naastgelegen kasteel Lelienhuyze’ door Frans Blok (bron: Shutterstock)
Door Paul van den Bragt
Onderzoeker Gebiedsontwikkeling - TU Delft/Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling
