10 lessen na 3 decennia gebiedsontwikkeling in Paleiskwartier

1. Duurzaamheid door herontwikkeling

Paleiskwartier is een voorbeeld van het door herontwikkeling opwaarderen van bestaand stedelijk gebied (brownfield), inclusief strategisch hergebruik van gebouwen en materialen. Door zijn compacte afmetingen en ligging naast een belangrijk vervoersknooppunt is het ook een model voor stedelijke duurzaamheid. Het laat zien hoe op onderbenutte stedelijke locaties gerealiseerde inbreiding de noodzaak van uitbreiding aan de rand van de stad kan helpen terugdringen.

2. Een locatiespecifiek bedrijfsmodel

Aan het voor het Paleiskwartier-project gehanteerde bedrijfsmodel – een publiek-private samenwerking tussen de gemeente ’s Hertogenbosch en drie private entiteiten – kleven voor- en nadelen. Terwijl de door gemeente aangegane financiële risico’s zich in de loop der jaren ruimschoots terugbetaalden, moest de publiek-private onderneming onafhankelijk opereren van de plaatselijke politiek, waarvan de vertegenwoordigers in vergelijking met gangbare stedelijke projecten van deze omvang relatief weinig zeggenschap hadden over het ontwerp en het verloop van het project. Daarmee leent het bedrijfsmodel van Paleiskwartier zich mogelijk minder goed voor andere plaatsen, waar de perceptie en receptie onder plaatselijke belanghebbenden en inwoners kan verschillen.

3. Effectieve communicatie van het ontwerp

Een heldere weergave van het ontwerp is de sleutel tot de manier waarop een groot ontwikkelproject door de gemeenschap wordt opgevat, ontvangen en zelfs mogelijk wordt gemaakt. Zelfs in een tijdperk van digitale media zijn losse schetsen, schaalmodellen en simpele diagrammen die de kernideeën van een project illustreren niet alleen veelzeggende ontwerphulpmiddelen, maar ook doeltreffende instrumenten voor publiciteit en communicatie.

4. Voorspelbaarheid en flexibiliteit in balans houden

Het ontwerp van Paleiskwartier was gebaseerd op een robuust blokken- en stratenplan waaromheen de verdere ontwikkeling zich kon ontvouwen. Het ontstane netwerk van openbare ruimtes vormde het fysieke staketsel voor private ontwikkeling die zich in de loop van het project aanpaste aan veranderende marktomstandigheden en eisen. De ontwikkelrichtlijnen schreven een consequent doorgezet positief raakvlak tussen het publieke en private domein voor. Ze bevatten bindende bouwhoogtevoorschriften, maar lieten tegelijkertijd de specifieke kenmerken van de te realiseren gebouwen open. Het was deze balans tussen voorspelbaarheid en flexibiliteit die een stapsgewijze realisatie mogelijk maakte die het basisplan intact liet.

5. Evenwicht tussen architecturale diversiteit en afstemming

Eveneens leerzaam is de in Paleiskwartier gerealiseerde balans tussen architecturale variatie en continuïteit. De langs de langwerpige waterpartij gesitueerde gebouwen zijn vrijstaande objecten die contrasteren met de uniforme, zes en zeven verdiepingen hoge gebouwen die aan de gebiedsranden voor een doorlopend stratenweefsel zorgen. Binnen de richtlijnen voor zaken als bouwhoogte en materiaalgebruik werden architecten aangemoedigd en in staat gesteld te experimenteren met meerdere uitdrukkingsvormen en stijlen. Het resultaat is een rijk en divers, maar desondanks samenhangend ensemble. Paleiskwartier is daarmee een voorbeeld van de blijvende kwaliteiten die ontstaan als grote ontwikkelingen niet als op één architecturale visie gebaseerde projecten worden opgevat, maar als complexe, evoluerende plekken waarin meerdere visies en stemmen doorklinken.

6. Synergie met de omgeving

De openbare ruimtes in Paleiskwartier staan open voor de omliggende stad. Deze wederkerige en symbiotische chemie tussen een project en zijn context is een belangrijke les voor gangbare ontwikkelingen, die zich fysiek en programmatisch gezien doorgaans als een eiland presenteren. Terwijl het omliggende gebied bezig was zich aan de herontwikkeling aan te passen, reageerde Paleiskwartier op zijn beurt door het oorspronkelijke plan aan te passen aan zijn veranderende omgeving. Een voorbeeld hiervan is de manier waarop de constructie van de Paleisbrug – de over de spoorlijn gebouwde voetgangersverbinding met de oude binnenstad van ‘s Hertogenbosch – werd aangepast om voetgangers en fietsers in westelijke richting naar Willemspoort en daarachter gelegen gebieden te kunnen leiden.

7. Improviserend ontwerpen

Gefaseerde verstedelijking vereist voortdurende ontwerpaanpassing en improvisatie. Zo leidde de wijziging van Paleisbrug tot ingrijpende ontwerpwijzigingen in het zuidelijke deel van het project. Om aansluiting op de voetgangersbrug mogelijk te maken, werd de driehoekige waterpartij iets vierkanter gemaakt. Met behoud van de fysieke basisparameters van een plan moeten de specifieke vorm, uiterlijk en afmetingen van elementen voortdurend kunnen worden heroverwogen om ze onder gewijzigde omstandigheden optimaal te kunnen laten functioneren. Dit is een sleutelkenmerk van goed stedelijk ontwerp.

8. Continuïteit van het team

Het succes van Paleiskwartier is in belangrijke mate te danken aan de ononderbroken betrokkenheid van individuele teamleden gedurende meer dan drie decennia. Het waren deze individuen – directeuren, ontwerpers, ontwikkelaars – die bij wijzigingen in de top voor continuïteit zorgden. Ze waren bereid hun eigen vakspecifieke prioriteiten opzij te zetten als de hoofddoelstellingen van de ontwikkeling daar om vroegen. Hun in jaren van samenwerking opgebouwde onderlinge persoonlijk vertrouwen was doorslaggevend als na tegenslag de gezamenlijke weg vooruit weer moest worden gevonden.

9. Bewaking van de ontwerpconsistentie

Gedurende de hele ontwikkeling stond Paleiskwartier onder toezicht van een door het ontwikkelconsortium benoemde Ontwerpsupervisor. Deze oefende zijn gezag uit als lid van een breder ontwerpteam van technisch experts, stelde de uitgebreide ontwerpdocumenten op, formuleerde de richtlijnen voor de individuele gebouwontwerpen, hielp architecten selecteren en begeleidde hen tijdens het maken van hun definitief ontwerp. Op cruciale momenten diende de Ontwerpsupervisor zijn beslissingen voor te leggen aan de directieraad. Op enkele incidentele gevallen na werden alle adviezen van de Ontwerpsupervisor door de directieleden overgenomen. Dit wederzijds vertrouwen was van fundamenteel belang voor de efficiënte manier waarop het project zich ontwikkelde.

10. Effectieve merknaam

Hoewel de nabijheid van het treinstation en de fraaie historische binnenstad van ‘s-Hertogenbosch de verkoop van de nieuwbouw ongetwijfeld zal hebben bevorderd, speelde ook de naam van het project zelf een stimulerende rol. Hij was geïnspireerd door de komst van het Paleis van Justitie naar het gebied. Het woord 'paleis' riep een gevoel van distinctie en elegantie op. En al raakte de naam pas ongeveer halverwege het ontwikkelproces ingeburgerd, als merknaam werd hij een belangrijke onderdeel van het succesverhaal.

Afsluitend

Als publiek-privaat project dat door meerdere entiteiten en met consequent hoge kwaliteitseisen in drie decennia werd gerealiseerd, heeft Paleiskwartier tal van lessen in petto voor grootschalige ontwikkelingen overal ter wereld. Over samenwerking, de kracht van ontwerpen en de voordelen van een bewust en doordacht tot stand gebrachte chemie tussen de verschillende disciplines, variërend van onroerend goed, stedenbouwkundig ontwerp, behoud van gebouwen tot landschap en architectuur. Met al zijn compromissen en manco’s laat Paleiskwartier zien dat onze inspanningen om steden vorm te geven uiteindelijk net zo goed draaien om mensenwerk als om grotere structuren. Steden worden niet gecreëerd en herschapen onder het mom van de visie van één persoon of groep, maar in een rommelige mêlee van een veelvoud aan ingrepen door meerdere groeperingen. Dit is waar het in de kunst en wetenschap van stedelijke ontwikkeling echt om draait.