Leren van pionierend Almere: via brede buurtscholen naar nationale proeftuin

In minder dan vijftig jaar tijd is Almere uitgegroeid tot de achtste stad van Nederland met meer dan 220.000 inwoners en de zevende plek (nu nog ingenomen door Tilburg) is binnen handbereik. Groeipijn is deze stad dan ook niet vreemd. Almere koos nooit voor voorzichtig afwachten, maar ontwikkelde zich met een pioniersgeest: onderkennen dat de opgaven groot en complex zijn, dat er weinig zekerheden bestaan, maar dat je juist daarom moet handelen. Een houding die als ‘intelligent pragmatisme’ kan worden betiteld. Er wordt actie ondernomen, ook als de antwoorden niet volledig duidelijk zijn. Vanuit de overtuiging dat fouten een essentieel onderdeel van leren zijn, wordt daarop geanticipeerd en bijgestuurd.

Dat wil niet zeggen dat dit altijd een makkelijk proces is: kijk maar naar de consequenties van het Floriadedossier. Maar van de experimenteerkunde en het leervermogen van deze stad kunnen we als gebiedsontwikkelaars allemaal leren. Deze houding is bijvoorbeeld zichtbaar in de nieuwe wijk Pampus: een van de grootste gebiedsontwikkelingen in Europa. Sinds 2023 mogen wij als BLOC meewerken aan verschillende opgaven in Almere. Dat stelt ons in staat om vanuit verschillende perspectieven te laten zien waarom Almere volgens ons de toon zet in de hedendaagse gebiedsontwikkeling. In dit artikel laten we ze de revue passeren.

Perspectief 1: toekomstige scholen als sociale ruggengraat van een nieuwe gebiedsontwikkeling

In Almere Pampus begon onze betrokkenheid bij de stad met het opstellen van een integrale visie voor het speciaal onderwijs. De vraag die aan ons werd gesteld: hoe kan onderwijshuisvesting voor kinderen die extra ondersteuning nodig hebben integraal worden meegenomen in de ontwikkeling van de nieuwe wijk Pampus? Dit met het oog op een inclusieve en ondersteunende leeromgeving in een van Europa’s grootste gebiedsontwikkelingen. Pampus biedt uiteindelijk ruimte aan 25.000 tot 35.000 nieuwe woningen en trekt naar schatting 6.400 leerlingen in de basisschoolleeftijd aan.

Voor hen worden zestien basisscholen en drie nieuwe middelbare scholen gerealiseerd. Het is een enorme opgave, mede door de behoefte om brede maatschappelijke functies toe te voegen aan de onderwijsgebouwen en de financieringsvragen die daarbij horen. Tegelijkertijd biedt de ontwikkeling van een volledig nieuw stadsdeel een unieke kans om onderwijshuisvesting aan de voorkant centraal te verankeren in de nieuwe wijken van het gebied. Die kans grijpt Almere met volle overtuiging aan. Zoals gezegd door Frank Kolsteeg, afdelingsmanager onderwijs, sport en cultuur van de gemeente: “Onderwijs moet de ruggengraat zijn van deze gebiedsontwikkeling.”

Almere heeft, zoals de Sociale Staat van Almere (2024) laat zien, te maken met relatief veel maatschappelijke uitdagingen voor een stad van deze grootte. Onderwijshuisvesting kan hierbij fungeren als de sociale ruggengraat van de wijk en daarmee de lokale gemeenschap. Door scholen te combineren met andere functies, zoals buurtvoorzieningen, ondersteuning voor kwetsbare kinderen of zelfs commerciële functies, draagt onderwijshuisvesting bij aan sociale cohesie in de wijken en heeft het meer maatschappelijke impact. Dit idee van functiemenging, waarbij meerdere functies worden samengebracht in één gebouw, zorgt niet alleen voor maatschappelijke meerwaarde en ontmoeting. Het leidt er ook toe dat de beperkte publieke middelen effectiever worden ingezet. Wanneer functiemenging goed wordt toegepast, leidt dit tot een positieve maatschappelijke kosten-batenanalyse (mkba) in vergelijking met een traditionele, gescheiden aanpak.

De gemeente Almere zet in op het verbinden van maatschappelijke opgaven met ruimtelijke thema’s, waarbij onderwijshuisvesting centraal staat. De integrale visie voor het speciaal onderwijs leverde hier veel bouwstenen voor op. Hier bouwden we op door met een speciaal ontwikkeld hulpmiddel: het interventiepalet. Dit is een overzichtelijke maar krachtige methodiek die maatschappelijke opgaven en ruimtelijke thema’s combineert. Met het interventiepalet worden koppelkansen efficiënt geïdentificeerd en omgezet in concrete interventies op het gebied van bijvoorbeeld zorg, sport, cultuur, natuur en ontmoeting. Dit palet is door ons ontwikkeld in nauwe samenwerking met de gemeente.

Het totale pakket van al deze mogelijke interventies voor onderwijshuisvesting is gevat in een zogenaamde Toolbox voor Functiemenging. De rest van Nederland kan daar eveneens voordeel uit putten, zo is de genoemde toolbox inmiddels als input gebruikt voor het landelijke Programma Onderwijshuisvesting. Dit is een programma vanuit het ministerie van OCW in samenwerking met de sectororganisaties waarmee een integrale aanpak ontwikkeld wordt. Dit om een versnelling in de kwalitatieve verbetering van de (verouderde) huisvestingsvoorraad op gang te brengen. Invest-NL en kenniscentrum Ruimte-OK voeren dit programma uit.

Perspectief 2: vernieuwing van bestaande scholen als maatschappelijke hefboom

De ontwikkeling van de Toolbox voor onderwijshuisvesting heeft niet alleen zijn waarde bewezen in Pampus, maar blijkt ook voor bestaande wijken bruikbaar. Ook daar bestaat de behoefte om de functiemenging te vergroten. Zoals Marco van Zandwijk, sectorexpert bij kennisorganisatie Ruimte-OK, het zegt: “Het toenemend aantal maatschappelijke opgaven met een ruimtevraag maakt duidelijk dat functiemenging niet alleen slim, maar zelfs noodzakelijk is.”

Die noodzaak voor functiemenging in bestaande wijken wordt ook erkend in Almere. Bestuurders hebben zich namelijk via beleid gecommitteerd om aan scholen met een brede maatschappelijke functie te werken. De methodiek uit Pampus – het interventiepalet en de toolbox – bleken een effectieve manier om deze koppelkansen voor een brede maatschappelijke functie naar boven te krijgen. Belangrijk is daarbij om deze niet alleen te signaleren maar ook vroegtijdig commitment te krijgen op deze koppelkansen, zodat ze goed geborgd zijn. Denk hierbij aan toezeggingen voor cofinanciering en uitvoeringscapaciteit bij de stakeholders. Anders lopen partijen tegenaan dat er allerlei verwachtingen ontstaan bij bijvoorbeeld de schoolleiders, maar er uiteindelijk niet wordt geleverd. Een belangrijk instrument hierin is het baseren op staand beleid – en dus gelieerde middelen – in plaats van het doen van individuele toezeggingen in gesprekken. Daar is het interventiepalet ook effectief in, want het is daar direct aan gekoppeld.

Dit is een belangrijke stap in het opschalen van de aanpak, aangezien Almere niet alleen nieuwe scholen bouwt voor de groeiende bevolking, maar ook voor het eerst te maken heeft met de vernieuwing en verduurzaming van bestaande scholen. Deze opgave is minstens zo groot en vormt een nieuwe uitdaging voor de stad. Veel van de bestaande scholen dateren immers al uit de jaren zeventig en tachtig en zijn toe aan een ingrijpende vernieuwing.

De schaal van de uitdaging is enorm. Om bestaande scholen te vervangen en te vernieuwen, is tot 2050 een investering nodig tussen de 500 en 725 miljoen euro. In totaal beweegt de investeringsopgave voor Almere tot 2050, dus inclusief de nieuwe scholen in de nieuwe wijken, zich tussen de 1 en 1,3 miljard euro. Deze financiële omvang legt een zware druk op de beschikbare middelen en maakt een andere benadering noodzakelijk. Het dwingt Almere om verder te denken dan conventionele oplossingen en creatieve strategieën te ontwikkelen die bijdragen aan meerdere maatschappelijke doelen. Deze handschoen heeft de stad vol overtuiging opgepakt, zo worden ook andere onorthodoxe ingrepen gedaan zoals mensen uit de cultuursector aan het werk zetten in het onderwijs.

Perspectief 3: vanuit lokale initiatieven en koppelkansen aan de slag met bestaande wijken

In de bestaande stad is echter meer aan de hand dan alleen de te vernieuwen scholen en zo komen we aan het derde perspectief. Op wijkniveau komen we allerlei vraagstukken tegen, zoals een grote voorraad verouderde woningen en voorzieningen, maar ook sociale segregatie en een gebrek aan levendigheid. Het recente rapport over New Towns (waar Almere er een van is) laat zien dat er inmiddels ook nieuwe vraagstukken spelen zoals verouderde woningen en voorzieningen, sociale segregatie en een gebrek aan levendigheid. Deze ontwikkelingen vragen om gerichte actie om achteruitgang te voorkomen en de stad toekomstbestendig te maken. Maar hoe doet de gemeente dat met alle vraagstukken die er al op de gemeentelijke organisatie af komen? Hoe werkt zij slim samen met maatschappelijke organisaties en burgerinitiatieven?

Aan de andere kant liggen er juist vanuit gemeentelijke programma’s veel koppelkansen en is er specifiek in Almere veel lokaal initiatief waar uit kan worden geput. Zo is er een sterke aanwezigheid van informele netwerken voor sport en beweging, georganiseerd door de bewoners zelf. Deze kansen en bestaande netwerken kregen eerder niet altijd de aandacht die ze verdienden. Als groeistad was Almere namelijk gedwongen de aandacht te richten op wéér de volgende uitbreiding. De stad zet daarom nu volop in op een inhaalslag met onder meer een nieuw programma Wijkgericht Werken.

Door de wijken als primaire schaalniveaus te benaderen, kunnen maatschappelijke, ruimtelijke, en economische vraagstukken met elkaar worden verbonden. Dit programma richt zich vooral op de versterking van burgerinitiatieven en sociale structuren in wijken en koppelt die aan lopende beleidsprogramma’s en andere ontwikkelingen. Door primair te werken vanuit wat er al is of wat geactiveerd kan worden, werkt Almere niet vanuit een wensbeeld maar vanuit een besef wat er al is in de bestaande stadswijken. Maar hoe doet de gemeente dat strategisch? Ook hier blijkt het interventiepalet een krachtig startpunt voor een nieuwe methodiek.

In dit geval werkt het interventiepalet als een visueel dashboard dat koppelkansen per wijk identificeert en inzichtelijk maakt. Het biedt transparantie en ondersteunt de besluitvorming op zowel ambtelijk als bestuurlijk niveau. Zo kan de gemeente beter in gesprek gaan met de lokale gemeenschappen en de interne samenwerking in de gemeentelijke organisatie verbeteren.

Leren van Almere

Almere biedt op deze manier hoop en concrete handvatten voor steden die worstelen met vergelijkbare complexe opgaven. Van innovatieve scholen tot nationale strategieën, de stad bewijst dat ingewikkelde vraagstukken katalysatoren voor vernieuwing kunnen zijn. En zo zijn er meer voorbeelden van hoe Almere het land en zelfs de wereld inspireert. De BBC zegt het fraai: “If Atlantis was the ancient city myth says disappeared beneath the waves, Almere is the modern riposte, risen from the sea. And it has done so as perhaps the world's most experimental city, realising differing expressions of the concept of ‘design for living’.”

Deze wisselwerking tussen de lokale en (inter)nationale niveaus kunnen we beter benutten en breder inzetten. De problemen die Almere nu raken, zijn niet uniek voor deze stad, ze raken de stad alleen eerder en harder. Almere is de vooruitgeschoven post waaruit grote en kleine innovaties voortkomen, die ook elders hun waarde bewijzen. Zoals Froukje de Jonge, wethouder in Almere met onder andere Volksgezondheid, Onderwijs, Wonen en Zorg en Welzijn in haar portefeuille, het zegt in een post op LinkedIn: “Veel zaken die op termijn ook elders in het land gebeuren, soms minder heftig, gebeuren hier vaak als eerst. We zijn de kanarie in de kolenmijn. (..) We hebben het grootste tekort van de G5 aan leerkrachten (23.7 procent), dat gecombineerd met percentueel veel meer jongeren in de schoolgaande leeftijd dan andere grote steden. Dat noopt tot andere oplossingen. (..) Hoewel we snel zijn gegroeid en relatief veel jongeren hebben, hebben we ook te maken met 'dubbelgrijs'; we worden ouder en meer mensen worden oud. Reden om samen met gewaardeerde zorgpartners in de stad na te denken over hoe we de zorg in de toekomst toegankelijk houden.”