Mariana Mazzucato: “Realiseer een nieuw sociaal contract tussen ontwikkelaars, overheid en burgers”

Klimaat, oorlog, corona: de overheid sleept zich van crisis naar crisis, en vergeet daarbij wat we in het grote geheel willen doen. Dat stelt topeconoom Mariana Mazzucato tijdens het SKG Jaarcongres op 31 maart in Den Haag. “Op z’n best is de overheid bezig met het herstellen van problemen met de economie, en niet met de grote doelen. Terwijl overheden niet reactief moeten zijn, maar proactief.” Haar oplossing: de markt en overheid moeten mikken op ‘missie-georiënteerde samenwerking’, waarbij iedereen hetzelfde doel voor ogen heeft.

Mazzucato gebruikt de Sustainable Development Goals (SDG) als doel voor zulke moonshots (die zij earth shots noemt). Begin met het abstracte doel, adviseert zij, vertaal dat naar concrete en meetbare missies, en maak die moedig en inspirerend genoeg zodat iedereen daar energie van krijgt. De SDG ‘klimaatverandering’ krijgt in deze aanpak als doel ‘100 koolstofneutrale Europese steden in 2030’ en als missies onder meer ‘bouwen met CO2-neutrale materialen’ en ‘schone, stedelijke, elektrische mobiliteit’

Vervolgens kun je daar de sectoren bij zoeken die hieraan bij willen en kunnen dragen. Wil je bijvoorbeeld ‘de toekomst van mobiliteit’ realiseren, zet dan in op de transportsector, maar ook op robotica, stedenbouw, gezondheid en energie. ‘Picking the willing’, noemt zij dat: niet kiezen voor sectoren die kansrijk lijken, maar die willen bijdragen aan de grote opgave.

In reactie vraagt Frank van Oort (hoogleraar stedelijke en regionale economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam) hoe we uit alle mogelijke doelen de beste kunnen kiezen. “We kiezen nu vooral voor de problemen die het meest urgent zijn. Hoe kunnen we dat beter doen?”

Volgens Mazzucato is daar leiderschap voor nodig. “We hebben leiders nodig met een visie, zoals voor de Green Deal en Build Back Better. Daar zijn er maar weinig van.” Ook de SDG’s kunnen volgens haar helpen om een duidelijke richting te kiezen. Vervolgens moeten we die visie vertalen naar de onderliggende niveaus, zoals lokaal en regionaal, via participatie. “Je kunt een stad en haar inwoners niet verplichten om CO2-neutraal te worden. Maar die uitwerking moet ook niet volledig bottom-up zijn. Dan wordt het chaos.”

Marja Appelman (directeur Woningbouw bij het ministerie van BZK) haalt een metafoor uit Mazzucato’s boek aan: als je een schip bouwt, moet je verlangen naar de zee, en je niet richten op hoe je het hout verzamelt. De moonshot in Nederland is volgens Appelman de woningbouwopgave van 100.000 huizen per jaar, alleen gelooft niemand erin dat dit lukt. Hoe kan zij die mensen overtuigen om toch bij te dragen aan deze missie?

Geld is niet het probleem, stelt Mazzucato, terugkijkend naar de coronapandemie. “Als er een crisis is, dan is er opeens geld. Geloof er niet in dat er geen geld is. Bij urgentie is dat er altijd.” Daarnaast raadt ze aan om woningbouw onderdeel te maken van een groter verhaal: het gaat niet om de (dure) stenen stapelen (die er enkel voor zorgen dat mensen zich diep in de schulden steken om zo’n huis te kopen), maar om iedereen toegang te geven tot de woningmarkt.

En wat te doen met belangrijke missies die niet zo gevoeld worden? Tobias Verhoeven (directeur Synchroon) wil zwaar inzetten op de oplossing van het klimaatprobleem. Hoe krijgt hij de markt (zowel zijn vakgenoten als zijn afnemers) zover dat zij die urgentie ook voelen, zodat zij ernaar willen handelen?

“Corona heeft ons geleerd: je bent maar zo gezond als je buurman”, beantwoordt Mazzucato de vraag. “En datzelfde geldt ook voor het klimaat.” Maar om dat inzicht om te zetten naar acties is, naast technologische vooruitgang, sociale verandering nodig. “Denk aan burgerberaden, zet de energie in van vakbonden en van protestgroepen. Zorg voor empathie, ga met elkaar in gesprek, luister naar elkaar, en realiseer zo een nieuw sociaal contract tussen ontwikkelaars, de overheid en burgers voor missies zoals het klimaat.”

Na de lezing van Mariana Mazzucato leidt Co Verdaas, hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU Delft, een panelgesprek met Appelman, Verhoeven en Van Oort.

Appelman wil graag van de zaal weten of de aanwezige gebiedsontwikkelaars de in maart gepresenteerde Nationale Woon- en Bouwagenda van minister Hugo de Jonge van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening ook als een missie zien zoals Mazzucato die bedoeld heeft. De overheid neemt immers de regie om de bouw te versnellen en wonen betaalbaar te houden.

Eerst vraagt iemand in de zaal zich hardop af of er niet nieuwe middelen nodig zijn om, in lijn met een deel van het betoog van Mazzucato, de overheid efficiënter te laten werken. Vervolgens vraagt SKG-bestuurslid en NS Stations-directeur Sebastiaan de Wilde om meer aandacht voor de – matige – staat van veel bestaande woningen, terwijl de aandacht nu wel erg op nieuwbouw komt te liggen. Daarnaast roept hij op om meer de samenwerking op te zoeken, in gebiedsontwikkeling moeten partijen het samen doen en het Rijk is een van die partijen.

Appelman beaamt dat de focus nu nog op woningbouw ligt. De visie op de ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling – waar zij niet verantwoordelijk voor is – wordt voor de zomer openbaar. Overigens ziet zij wel een duidelijke verandering bij verschillende ministeries om integraler te denken.

Volgens Carolien Schippers, SKG-bestuurslid en directeur Grond en Ontwikkeling in Amsterdam, is dat hard nodig omdat de voorlopige nadruk op wonen echt te beperkt is. Het gaat volgens haar om ‘de compleetheid van de stad’, om urgente opgaven als het klimaat. “Als we die dingen vergeten, dan maken we een wereld die we niet willen.”

Verhoeven, directeur van Synchroon dat natuurinclusief bouwen tot kernactiviteit heeft verheven, brengt deze opmerking weer terug naar de missies van Mazzucato. “De klimaatopgave is in mijn ogen het belangrijkste. Die opgave moeten we centraal stellen en vanuit die visie gebieden ontwikkelen. Daarbij moeten we ook niet bang zijn om impopulaire maatregelen te nemen.” Volgens hem zijn regionale investeringsagenda’s (RIA) daarvoor de beste manier om dit te organiseren.

SKG-directeur Tom Daamen vraagt zich af hoe de RIA’s nog meer geladen kunnen worden met missies. “Welke vergezichten kunnen we in regio’s ontwikkelen? Hoe gaan we dat doen? Hoe kunnen we creativiteit inbrengen?” Om creativiteit in te brengen is het volgens Van Oort van belang dat er “fors geïnvesteerd wordt in spin-off in de regio’s, iets wat nu nog nauwelijks gebeurt.” Voor vitale regio’s is het volgens hem zaak experimenten serieus op te zetten. We staan nog maar aan het begin om het missie-georiënteerde denken in praktijk te brengen.