Met de Omgevingswet waarde geven aan gezondheid

Verslag leerkring Gezondheid en ruimte

Gelderse gezondheidswijzer

In de provincie Gelderland hebben de provincie en de GGD gezamenlijk een Gezondheidswijzer ontwikkeld. Dit dient als een vertrekpunt voor de dialoog over gezondheid, met een onderscheid tussen gezondheidsbevordering en -bescherming. In totaal zijn in eerste instantie elf indicatoren opgenomen. Per indicator zijn factsheets opgenomen waarmee een score voor dit aspect kan worden bepaald voor een specifieke buurt of wijk. In deze factsheets staat onder meer omschreven wat de gezondheidseffecten zijn bij een thema en welke gegevens hiervoor gebruikt kunnen worden. Deze gegevens zijn allemaal uit openbaar toegankelijke bronnen te halen. De bedoeling van de gezondheidswijzer is dat het invullen gezamenlijk gaat. Het is een instrument dat een uitkomst laat zien, maar dat misschien nog wel belangrijker is voor het proces. Op deze manier krijgen mensen grip op kenmerken van een specifieke wijk en kan ook waarde gegeven worden aan de verschillende thema’s. Het staat gemeenten ook vrij om thema’s toe te voegen indien dit gewenst is.

Door gezamenlijk informatie te verzamelen en in discussie te gaan, kunnen gezamenlijke conclusies worden getrokken. Het resultaat is een duidelijk en overzichtelijk resultaat met waarden die een goede basis kunnen zijn voor besluiten (zie het voorbeeld van een uitkomst in de figuur). De manier waarop bewoners een bepaald thema ervaren, is hierbij van belang, maar ook de mening van een professional is in dit proces zinvol: zij kunnen de verschillende thema’s door middel van waarden duiden. In deze dialoog moeten juist ook het college en de gemeenteraad op een goede manier worden betrokken, zodat beslissingen worden genomen die aansluiten bij de beleving van een wijk.

Omgevingswaarden in het omgevingsplan

De Omgevingswet introduceert een nieuw begrip: de omgevingswaarde. Gemeenten kunnen deze waarden zelf vaststellen in omgevingsplannen om zo de gewenste staat of kwaliteit van de fysieke leefomgeving te benoemen. De gemeente Den Haag is bezig om in het kader van de Omgevingswet omgevingswaarden op te gaan stellen. Belangrijk uitgangspunt hierbij is dat niet wordt uitgegaan van een norm. “Normen maken dom: ze zijn inflexibel en hebben de neiging echte dialoog uit te sluiten”, gaf Alfons Finkers (gemeente Den Haag) aan. Ze zijn weliswaar duidelijk, geven sterk richting en vergemakkelijken een proces, maar werken alleen maar in enkelvoudige situaties. Normen werken minder goed in complexe situaties, waarbij ze geen omgevingskwaliteit garanderen.

Een omgevingswaarde moet juist de dialoog uitlokken, waarbij ook verschillende waarden met elkaar verweven kunnen zijn. Financiën, de kwaliteit van de leefomgeving, maar juist ook gezondheid of het welzijn van de bevolking kan opgenomen worden in omgevingswaarden. Door waarde toe te kennen aan al deze afzonderlijke gevallen, kun je goed met elkaar in gesprek over wat je van belang vindt op een plek. Net als bij de Gelderse Gezondheidswijzer, blijkt ook bij de omgevingswaarde dat juist het gesprek over de inhoud van belang is om tot goede beslissingen te komen. En door de breedte van de mogelijkheden om aan onderwerpen omgevingswaarden te koppelen, kan dit goed domein-overstijgend werken. Gezondheid kan heel goed een plaats krijgen in deze omgevingswaarden.

Wat is van waarde?

En het blijkt dat de verschillende deelnemers van de leerkring goed kunnen aangeven wat van waarde is in een bepaald gebied in de gemeente waarvoor zij werken. En dat er grote verschillen tussen wijken kunnen zitten. Maar dat juist de specifieke kenmerken en identiteiten vragen om andere beslissingen of perspectieven. In een gemeente als Leiden, waar de identiteit van oudsher door industrie en de universiteit wordt bepaald, zijn andere focussen van belang dan in bijvoorbeeld Barneveld, waar de agrarische sector een grote rol speelt, of Schiedam, waar de haven een grote stempel op de stad drukt. Omgevingswaarden kunnen helpen om richting te geven, maar het is goed om dit in gesprek met bewoners te doen: zij beleven immers deze waarden. Verschillende wijken hebben ook verschillende typen bewoners, voor wie andere waarden belangrijk zijn. De kennis van professionals kun je inzetten om de verschillende waarden te duiden. Een participatietraject is hiervoor erg waardevol. Let wel dat dit tijd, geld en energie kost.

In wijken met gezondheidsachterstanden is de aanpak anders dan in wijken waar dit minder speelt, zeker ook op het moment dat er geen ontwikkelingen in een wijk staan gepland. Maar de aanwezigheid van voorzieningen kan ook van belang zijn voor de waardering van een wijk. Verschillende gemeenten proberen juist de focus te leggen op de plekken waar het minder goed gaat met de bewoners. Dat vergt wel uithoudingsvermogen, gerichte participatietrajecten op bewoners met lage sociaal-economische status en soms ook geluk: inwoners die actief zijn in een buurt en daarmee veel betekenen, die moet je koesteren. Het gevaar dreigt dat dit soort initiatieven worden geïnstitutionaliseerd, waarbij de energie die bij deze initiatieven zit, botst met de regelgeving. Het komt vaak voor dat een initiatief wel gewenst is, maar niet past binnen de kaders die zijn gesteld. Juist door te werken vanuit waarden, in plaats van normen, kan een initiatief wel doorgang vinden.

In de praktijk: Amersfoort

De leerkring vond plaats in Amersfoort, ook aan de hand van een aantal casussen. Zo werkt Amersfoort aan de Gezonde Wijk om zo de gezondheid en de zelfredzaamheid van de inwoners van de stad versterken. Hierbij maakt Amersfoort een onderscheid naar beschermen, bevorderen en faciliteren van de gezondheid. Met de Gezonde Wijk komen alle verschillende partners bij elkaar en wordt via verschillende sporen vanuit GIDS gewerkt aan de verschillende speerpunten van de Gezonde Wijk (zoals eenzaamheid en sociaal isolement). De kracht hiervan is het netwerk: de samenwerking bestaat niet alleen uit het benutten van elkaars kennis, maar juist ook uit het benutten van elkaars netwerken. Bij het opzetten van concrete acties kan dit heel goed helpen.

Maar Amersfoort werkt ook in het kader van de Omgevingswet aan gezondheid. Voor een aantal gebieden wordt in een pilot een omgevingsplan opgesteld. Eén van de doelstellingen van deze pilot betreft gezondheid. De doelstelling is om een gezonde leefomgeving te realiseren voor alle burgers, zowel binnen- als buitenshuis, die uitnodigt tot gezond gedrag, die positief beleefd wordt en die bijdraagt aan een goede (ervaren) gezondheid. Hiervoor is de Gelderse Gezondheidswijzer als uitgangspunt genomen, aangevuld met een paar onderwerpen die Amersfoort van belang vindt (zoals de aanwezigheid van speelvoorzieningen). In de pilot blijkt dat er veel informatie beschikbaar is en dat met elkaar aan de slag gaan in een wijk enorm helpt om doelstellingen van verschillende domeinen aan elkaar te verbinden.