"Collaboratief wonen is nu nog vaak geen keuze"

Als we meer woningen bouwen zonder na te denken over de manier waarop we samenleven, lossen we de fundamentele problemen van de woningmarkt niet op. Naast meer kwalitatieve woningen voor lagere en middeninkomens moeten huisvestingsoplossingen vooral duurzaam en betaalbaar zijn en sociale banden versterken. Collaboratieve woonvormen hebben de potentie om aan al deze voorwaarden te voldoen - dus waarom weten we hier niet meer over? vraagt TU Delft-onderzoeker Darinka Czischke zich af.

Czischke leidt het onderzoeksprogramma over moderne collaboratieve woonvormen, maar de fascinatie voor het onderwerp begon al tijdens haar vorige baan. In 2013 werkte ze kort als directeur van World Habitat in Engeland (voorheen de Building and Housing Foundation). Hier werd ze zich voor het eerst bewust van het potentieel van het zogenaamde ‘collaborative housing’. "Ik was verrast toen ik veel voorbeelden tegenkwam van door de gemeenschap geleide initiatieven. Toen kwam het echt bij me binnen: dit kan problemen rond betaalbaarheid oplossen, anonimiteit en eenzaamheid voorkomen, kansen creëren voor duurzame ontwikkelingen.... Terwijl we er nauwelijks weet van hebben! Ik wist dat hier verandering in moest komen."

(tekst gaat verder onder de foto)

Na toekenning van de Delft Technology Fellowship verhuisde ze in 2015 naar Delft en startte het onderzoeksprogramma aan de Faculteit Bouwkunde om er echt in te duiken. Door de inmiddels vele locatiebezoeken in Europa weet ze wat het volledige potentieel van collaboratieve woonvormen kan opleveren.

"Vooral het Sofielunds Kollektivhus in Malmö, Zweden is me bijgebleven. Het is een groot bouwblok dat mooi is ontworpen in samenspraak tussen Kanozi Arkitekter en de bewoners zelf", vertelt Czischke. Het ontwerp bevat bijvoorbeeld extra brede balkons, die bedoeld zijn voor ontmoeting: kinderen kunnen hier spelen, buren kunnen spontaan samenkomen. "Het is architectonisch een mooi project, het is duurzaam, het is onderdeel van de wijk en het project verwelkomt een grote verscheidenheid aan bewoners. Ik heb een paar avonden mee mogen eten tijdens de gemeenschappelijke diners. Je zag hoe de jonge ouders zich konden ontspannen omdat hun kinderen met de andere kinderen speelden, terwijl oudere mensen aanschoven voor een kopje koffie en een praatje. Ik vond het geweldig."

Het definiëren van collaboratieve woonvormen

Het voorbeeld uit Zweden laat zien waar het precies om draait bij collaboratieve woonvormen. Het is een overkoepelende term voor alle vormen van zelfgeorganiseerde huisvestingsprojecten die met een collectieve inspanning tot stand zijn gekomen. Dat wil zeggen: een groep mensen, bijvoorbeeld de toekomstige bewoners, werkt samen om het huisvestingsproject tot stand te brengen. Het is altijd een proces waarbij mensen actief samenwerken om hun woonomgeving vorm te geven.

"Het is belangrijk om te onthouden dat collaboratief wonen niet hetzelfde is als gemeenschappelijk wonen", voegt Czischke toe. "In collaboratieve woonvormen heb je je eigen ruimte, met je eigen badkamer, een kleine keuken en woonkamer. Maar waar je privéruimte zo klein als comfortabel mogelijk is, krijg je er royale gedeelde ruimtes met verschillende functies voor terug."

Bottom-up-oplossingen voor top-down-problemen

Omdat collaboratieve woonvormen van nature initiatieven vanuit de gemeenschap zijn, manifesteren zij zich vaak als bottom-up-oplossingen voor top-down-problemen. Ze openen mogelijkheden waar huisvestingssystemen falen. Denk bijvoorbeeld aan mensen die niet in aanmerking komen voor sociale huisvesting, kwetsbare mensen, etnische en andere sociale minderheden, of bewoners met lagere inkomens die geen gebruik kunnen maken van het kapitaal van voorgaande generaties.

Naast architectuur en stedenbouw gaat huisvesting vooral over sociologie en geschiedenis. Hoe willen wij als samenleving samenleven? Czischke: "Als mensen de handen ineenslaan om een probleem voor zichzelf, met elkaar en voor elkaar op te lossen, kunnen veel uitdagingen in één keer worden aangepakt. Wanneer we middelen delen, kunnen we een duurzamere en socialere aanpak creëren." Een klassiek voorbeeld is het delen van een grote gemeenschappelijke keuken met wekelijkse kooktaken voor teams van bewoners. Het koken wordt zo efficiënt: in het gebruik van ingrediënten en in de tijd die aan het koken wordt besteed, maar ook door de lagere kosten van bulkaankopen. “Als je een huis niet alleen voor jezelf ontwerpt, maar er holistisch over nadenkt, kan dat zoveel voordelen hebben voor de samenleving."

De woningmarkt innoveren

Naast duurzame en sociale voordelen, kunnen collaboratieve woonvormen de manier waarop we tegen (huis)eigendom aankijken drastisch veranderen. Hoewel het kapitalistische systeem gebouwd is op het bezitten van spullen, is dat niet per se nodig om goed te kunnen leven. Czischke: "In Duitsland kunnen huurders bijvoorbeeld al een aandeel kopen in de woningbouwprojecten van de innovatieve Mietshäuser Syndikat-aanpak. Binnen de projecten die binnen deze overkoepelende structuur tot stand komen, ben je nooit de volle eigenaar. Daardoor kun je geen winst maken door je huis te verkopen, maar moet je je aandeel tegen een eerlijke prijs verkopen. Maar omdat je mede-eigenaar bent, heb je inspraak in hoe je huis en de gedeelde ruimten worden ontworpen. En, niet onbelangrijk, je geld zit niet vast aan je woningbezit. We zien nu al dat mensen het vrijgekomen inkomen investeren in duurzame projecten of hun eigen bedrijf opstarten, wat de economie een impuls geeft. Deze andere manier van kijken naar eigendom stelt mensen in staat om een leven op te bouwen."

De mogelijkheden verkennen

Collaboratief wonen zal niet voor iedereen een oplossing zijn, erkent Czischke. "Het gaat om keuzevrijheid. Het probleem is dat collaboratief wonen nu vaak geen keuze is. Daar wil ik verandering in brengen. We hebben de meeste instrumenten al tot onze beschikking, maar ze moeten beter worden toegepast."

Dat is waar het onderzoek van Czischke om de hoek komt kijken. Met ‘Project Together!' werkt ze samen met collega's en partners uit de praktijk om woonwensen van bewoners te onderzoeken en nieuwe woonoplossingen te creëren. Hiertoe behoort ook de lancering van het 'Co-Lab Mapping project', het eerste online platform waar verzamelde data over collaboratieve woonvormen in Europa openlijk beschikbaar zijn. 

Verder gaat Czischke samen met collega’s aan de slag om de mogelijkheden voor collaboratieve ontwikkelingen op wijkniveau te onderzoeken binnen de Europese 'Community Land Trust'-beweging. “Dit maakt ook een verbinding mogelijk met Kate Raworths concept voor de donut-economie. Het gaat om het creëren van duurzame, sociale en economische verbindingen op grotere schaal", zegt Czischke. "Ik zou uiteindelijk graag een boek schrijven waarin dit allemaal samenkomt. Ik wil dat al mijn onderzoek mensen actief helpt hun buurten en hun leven te verbeteren."