Metamorfose Inverdan: van Grozny aan de Zaan naar trekpleister eerste klas

De rijzige gestalte van Sjoerd Soeters doemt voor me op, als ik te vroeg voor onze afspraak in het Inntel Hotel buiten op een bankje in de zon het stadsleven van Zaandam in me opneem. Ik heb al heel wat toeristen selfies zien maken voor het decor van de nieuwe gebouwen in de stijl van de Zaanse huisjes, een architectonisch idee dat Soeters in het hele gebied heeft doorgevoerd en wereldwijd zowel bewondering als afkeer oproept. “Ze zijn in elk geval fotogeniek”, stelt Soeters nuchter vast, als ik hem mijn observatie meedeel. “Vroeger zou niemand op het idee gekomen zijn hier foto’s te maken, behalve om te laten zien hoe lelijk het was.”

Soeters schrok zich rot, toen hij er voor het eerst kwam. “Het leek wel Grozny, wat een puinhoop.” De gemeente besefte dat er dringend wat moest gebeuren. Soeters had succes geoogst met het Java-eiland in Amsterdam, De Resident in Den Haag (het nieuwe Rijkskantorencomplex) en de nieuwe winkelstraat Mariënburg in het centrum van Nijmegen. Daarom leek hij de aangewezen architect om het stationsgebied Zaandam onder handen te nemen. Hij liet zich overhalen door toenmalig burgemeester Ruud Vreeman, niet bevroedend dat hij zo lang aan het gebied verbonden zou blijven en er zelfs aan verknocht zou raken. “Ik ben echt van Zaandam gaan houden.”

Tafelzilver

Soeters (die tegenwoordig leiding geeft aan bureau PPHP, kort voor Pleasant Places Happy People) maakte niet alleen het masterplan, maar werd ook supervisor van de zogeheten gebiedsontwikkeling Inverdan. Hij ontwierp het nieuwe stadhuis naast het station en drukte zijn stempel op de architectuur van de andere gebouwen. De voorgevels bestaan uit gestapelde Zaanse huisjes in diverse vormen en kleuren. “Die staan los van de gebouwen", zegt Soeters. “Ze zijn het symbool voor de taal en geschiedenis van de Zaanstreek. Die huisjes zijn wereldberoemd; ze zijn het tafelzilver van Zaanstad. Daar moet je gebruik van maken. De façades zijn meer bedoeld voor de openbare ruimte dan voor de gebouwen zelf, net als de grachtenpanden in Amsterdam, waar de gevels ook losstaan van de gebouwen.”

“Een gebouw staat nooit op zichzelf”, vervolgt de architect, die zich in de loop van zijn carrière steeds meer als stedenbouwer is gaan manifesteren. “Het gaat om de ruimte tussen de gebouwen. Hoe maak je die aantrekkelijk voor mensen om in te verblijven? Ik heb niets met vakgenoten die rechte lijnen trekken en meer rekening houden met de doorstroming van het autoverkeer dan met de behoefte van mensen aan contact en intimiteit op straat.”

Dam over de Zaan

Soeters is gecharmeerd van oude Nederlandse binnensteden, waar geen lijn recht loopt. In dat opzicht stond hij voor een uitdaging. “Zaandam is van oorsprong geen stad, zoals Amsterdam, Alkmaar of Haarlem. Het heeft geen ommuring. Zaandam is een dam over de Zaan. De voeding van de stad is van oudsher vanaf de rivier: vissers, botenbouwers en later industrie. Eerst kwamen er houtmolens, omdat je in Amsterdam niet machinaal mocht zagen, gevolgd door molens voor meel, olie en voedingsstoffen. Vanaf de Zuiderzee kon je makkelijk binnenvaren.” Met die historische ligging was het geen eenvoudige opgave Zaandam een meer stedelijk aanzien te geven. De spoorbaan en provinciale weg vormden een barrière voor de doorgang van Zaandam-west langs het station naar de Zaan. Een ander obstakel was de gedempte gracht, die naar de rivier leidde: een brede winkelstraat met paviljoens in het midden. De stationsomgeving en winkelstraat waren niet alleen lelijk, maar ook onveilig, meent Soeters. Vrouwen durfden ‘s avonds nauwelijks over straat.

Soeters en de gemeentelijke voortrekkers moesten aanvankelijk tegen de stroom oproeien. Zaankanters zijn sober en zuinig; misschien komt dat door hun communistische of gereformeerde achtergrond, vermoedt Soeters. De gemeente had veel krediet verspeeld, nadat de Raad van State de sloop had afgedwongen van een nieuwe wijk in aanbouw, omdat die te dicht bij de stank veroorzakende linoleumfabriek Forbo lag. Nieuwe plannen konden daardoor bij voorbaat op wantrouwen rekenen, zelfs binnen het gemeentehuis. Soeters: “Er heerste een mentaliteit van: in Zaanstad lukt toch nooit wat. In het begin voelde ik me spottend bekeken, als ik met mijn groepje lunchte in de kantine van het gemeentehuis, dat toen nog buiten de bebouwde kom lag en qua architectuur meer leek op een bejaardentehuis dan op een stadhuis.”

Voet van gelijkheid

Soeters maakte zijn stedenbouwkundig plan in samenspraak met specialisten van gemeente en ontwikkelende partijen. Alle relevante vakgebieden waren vertegenwoordigd: Grondbedrijf, corporaties, vastgoed, verkeer, parkeren, ondergrondse infrastructuur. Soeters: “We vergaderden aan een ronde tafel, waarbij alle deelnemers op voet van gelijkheid hun prioriteiten, zorgen en ideeën konden spuien. Als tekenend secretaris maakte ik schetsen van mogelijke oplossingen voor problemen die op tafel kwamen. In kleine, voor iedereen te volgen stappen werkten we toe naar de uiteindelijke tekening.” Zo ontstond het idee van 'De Buiging', een licht oplopende helling over de provinciale weg en het spoor, die zowel voor fietsers als voetgangers begaanbaar is. Dit werd een van de twee pijlers onder het stedenbouwkundig plan. De andere pijler was het uitgraven van de gedempte gracht.

Vreemde ogen dwingen

“De gemeenteraad was niet meteen overtuigd”, zegt Annette Nicolas Gnodde, programmamanager van de gemeente Zaanstad voor het centrumgebied en sinds 2005 betrokken bij Inverdan. “Vooral het terugbrengen van water in de hoofdwinkelstraat werd aanvankelijk bekritiseerd als een megalomaan idee van een architect uit Amsterdam die even kwam vertellen hoe het moest. Maar Sjoerd wond er geen doekjes om: hij wilde het graag doen, maar dan op een goeie manier en geen lapwerk leveren. De les die we hieruit hebben getrokken is dat vreemde ogen dwingen: het helpt als een externe professional wordt aangetrokken en los van alle bestaande beleidsnormen aandacht vraagt voor kwaliteit. Dat heeft heel goed gewerkt voor Inverdan en tot gevolg gehad dat we nu in alle ontwikkelgebieden met een externe supervisor werken.”

Nicolas Gnodde was als procesmanager betrokken bij het uitgraven van de gedempte gracht en het slopen van de winkelpaviljoens. “De ondernemers zagen het aanvankelijk helemaal niet zitten dat we de winkelstraat overhoop zouden halen en kwamen met allerlei bezwaren, zoals het gevaar dat kinderen in de gracht konden vallen en het probleem dat je niet zomaar van de ene naar de andere kant van de gracht kon. En ze moesten natuurlijk door de zure appel heen bijten van maanden graafwerk. Maar achteraf zijn ze enthousiast.”

Mooie meevaller

Na de herinrichting zijn nieuwe horeca, winkels en woningen gebouwd. Dankzij vele bruggen is het makkelijk oversteken in wat nu een gezellige winkelstraat is. Niet breder dan tien meter, omdat je dan contact houdt met de overkant. Een mooie meevaller was de komst van de eerste vestiging van de modeketen Primark in de wijde omgeving, die nog tijdens de graafwerkzaamheden een grote bezoekersstroom op gang bracht. Vanaf het station loop je over de overkluizing langs het nieuwe stadhuis - met daaronder het busstation - en langs een kunstmatige waterval in de richting van de winkelstraat, die een niveau lager ligt en via roltrappen bereikbaar is. Overal staan comfortabele bankjes-met-leuningen, die een huiskamergevoel oproepen. Nieuwe woningen onder architectuur van Liesbeth van der Pol onttrekken het zicht aan het voormalige hoofdkantoor van Ahold. Soeters spreekt van een ‘kamerscherm’ dat hij in zijn plan heeft opgetrokken rond de in zijn ogen lelijke puist, waar nu de Rabobank zetelt.

Op het niveau van het maaiveld is de uitgang van een grote ondergrondse parkeergarage. Dankzij het meervoudig ruimtegebruik vind je een ruim aanbod aan voorzieningen op een relatief klein grondoppervlak; in totaal beslaat het stationsgebied circa 100 hectare. Of je nu met de auto komt of met het openbaar vervoer: je zit meteen in het stadsgewoel.

Grondexploitatie

De twee pijlers van het stedenbouwkundig plan – de gracht en de overkluizing – zijn overeind gebleven, maar op andere onderdelen was een herprogrammering soms noodzakelijk, stelt Nicolas Gnodde. “We hadden één coördinerend wethouder, die twee keer per jaar verantwoording aflegde aan de raad. Binnen de vastgestelde kaders konden we snel schakelen en flexibel omgaan met de grondexploitatie. Dat kwam goed van pas tijdens de economische crisis, toen we kantoren hebben ingewisseld voor woningbouw en ruimte hebben gereserveerd voor particulier opdrachtgeverschap.”

Van de ruim 800 miljoen euro heeft de gemeente ruim 70 miljoen voor haar rekening genomen voor de totale exploitatie. Voor de infrastructurele maatregelen heeft Zaanstad subsidie gekregen van de provincie, de vervoerregio en het Rijk. NS en ProRail hebben het station vernieuwd. Het nieuwe stadhuis boven het busstation staat op grond van de NS. Multi Vastgoed heeft de winkelpanden en parkeergarage ontwikkeld, die inmiddels al een paar keer van eigenaar zijn gewisseld.

Te ambitieus

De gemeente is eigenaar van de grond tegenover het stadhuis, waar een cultuurcluster was gepland met onder andere een filmtheater, poppodia en een bibliotheek. Er was al een ontwerp van architectenbureau MVRDV. Maar de raad haalde enkele jaren geleden met een kleine meerderheid een streep door het plan, dat te ambitieus zou zijn en te concurrerend met culturele voorzieningen aan de Zaan. Soeters spreekt van een gemiste kans op een iconisch gebouw dat het stadscentrum nog fraaier had kunnen maken. De gemeente heeft woningbouw en een fietsenstalling als nieuwe bestemming aangewezen voor deze locatie onder de naam Figaro. Ze wil daarvoor begin volgend jaar een Europese aanbestedingsprocedure beginnen. In de selectiefase worden maximaal vijf partijen geselecteerd op basis van hun competenties. De definitieve keuze volgt na beoordeling van de ingediende plannen, schetsontwerpen, presentaties en financiële onderbouwing. Het duurt dus nog wel even voordat het gapende gat gevuld is. Daarom ook is de grondexploitatie voor Inverdan onlangs met drie jaar verlengd, tot 2028.

Vergroening

Ondertussen ontwikkelt Zaanstad verder aan de andere kant van de Zaan. Hiervoor maakt de gemeente zelf een stedenbouwkundig plan onder supervisie van Edzo Bindels (West 8), aan wie Soeters zijn taak heeft overgedragen. Soeters wil zelf gebouwen ontwerpen in het nieuwe uitbreidingsplan en dat gaat niet samen met een rol als supervisor. Hij heeft zijn zinnen gezet op de Peperstraat, in het verlengde van de Gedempte Gracht, waar hij zijn verdichtingsfilosofie verder vorm kan geven. De gemeenteraad heeft voor dit gebied al een visie en Ruimtelijk Programma van Eisen vastgesteld en een sloopbesluit genomen. Volgens programmamanager Nicolas Gnodde, die dit gebied ook onder beheer heeft, krijgt klimaatadaptatie prioriteit in de plannen en wordt een participatietraject voor bewoners doorlopen. De gemeente mikt op vergroening van dit stadsdeel. Nicolas Gnodde verwacht geen voortzetting van de Zaanse bouwstijl, maar daar heeft Soeters zich desgevraagd ook al mee verzoend: laat zijn opvolger maar met iets nieuws komen.