Minitopia: meer dan kleine huisjes op wachtende terreinen

Het heeft iets van een ‘duizenddingendoekje’. Minitopia is: flexibel, sociaal, betaalbaar, circulair, innovatief, individualistisch maar er is ook saamhorigheid. Toch ben je na lezing van deze publicatie wel overtuigd van de positieve bijdragen van het minitopia-concept. Dit soort projecten voegt veel toe. Zeker, het gaat om kleinschalige woon- en leef- experimenten die zich in de marge van het grote geweld van de woningbouw afspelen, als onderdeel van de tiny housesbeweging. Maar er zou wel eens veel meer uit kunnen voortkomen dat zich leent voor verspreiding op een grotere schaal of met een bredere toepassing.

Ad interim gebiedsontwikkeling

Meteen maar deze vraag: is dit nu iets voor alternatieve mensen? Nee! zeggen de auteurs: het is een alternatief voor gewone mensen (Ah!). Een alternatief dat zich niet beperkt tot de (zelf)bouw van een (kleine) tijdelijke woning. De bewoners van Minitopia zijn kwartiermakers, je kunt deze projecten zien als een vorm van ‘placemaking’. Tijdelijk gebruik van ‘wachtende terreinen’ levert nieuwe netwerken van betrokkenheid van de omgeving op en voor ontwikkelaars een bescheiden bijdrage aan de ontwikkelingskosten. En intussen krijgt de plek identiteit. De vraag is natuurlijk wel wat de placemakers achterlaten dat blijvende waarde toevoegt aan de desbetreffende locatie. Want het gaat om tijdelijk gebruik, de kleine woningen zijn allemaal demontabel en kunnen na afloop van de met de grondeigenaar overeengekomen termijn (2 tot 15 jaar) op een andere plek weer worden neergezet. Minitopia is een soort ad interim gebiedsontwikkeling op ‘onbenutte locaties’. Tiny houses (zelfbouw, prefab et cetera) op kleine braakliggende terreinen die zich nog niet lenen voor reguliere gebiedsontwikkeling. Een aanvulling op de ‘permanente stedenbouw’ zoals de auteurs ergens schrijven. Dit soort projecten zijn een antwoord op een aantal (veronderstelde) ‘stedenbouwkundige knelpunten’: slimmer ruimtegebruik, veilige speelruimte voor kinderen, meer groen, ruimte voor collectieve voorzieningen. En niet onbelangrijk: wonen in Minitopia is vele malen betaalbaarder dan in reguliere wijken.

Bouwen voor saamhorigheid 

Minitopia is een publicatie van de hand van Tessa Peters en Rolf van Boxmeer, oprichters van Rezone. Sinds 2016 werken zij aan “antwoorden op toekomstbestendige woonvraagstukken.” Dit boek is te zien als een verslag van hun werk tot dusverre en het is een uitgave van Nai010 uitgevers. Het gaat in deze publicatie om veel meer dan het maken van tijdelijke woongebieden met flexibele en demontabele woonunits. Betekenisvolle aanknopingspunten voor sociale waarden, voor collectiviteit, hebben een gebruiksdoel nodig, aldus de geciteerde Richard Sennet in Building and Dwelling (2018). De auteurs werken aan de vorming van ‘lichte gemeenschappen’  waarin saamhorigheid ontstaat rond de vorming van een tijdelijke woonbuurt. Het verbaast niet dat rijksbouwmeester Floris Alkemade een voorwoord voor het boek schreef. Alkemade is een groot voorstander van samenleven met ruimte voor solidariteit en saamhorigheid (“waar zijn de hofjes gebleven?”). 

Goedkoop, gemakkelijk en snel

Voor potentiële tiny housesbouwers of belangstellenden geeft dit boek niet alleen inzicht, het is ook een catalogus. Het bevat een aantal katernen met gerealiseerde kleine woningen voorzien van plattegronden, bouwtijd, woonoppervlak en, niet onbelangrijk: de kosten. De ervaringen van bewoners komen er ook in aan de orde. Een kleine greep uit deze catalogus. Een hergebruikte keet van de VVV leverde 72 vierkante meter woonoppervlak op voor slechts 15.000 euro en in twee weken was het gefikst. Een bouwpakkethuis (Wikihouse) van hout werd door een woningcorporatie gerealiseerd en verhuurd aan een gezin met twee kinderen. Zelfbouw in een iets hogere prijscategorie (65.000 euro) is ook mogelijk (42 m2, in een maand gebouwd). Of een gerecyclede kas in zelfbouw (42 m2, 27.000 euro). Nog een wikihouse (de Wiek), als huurwoning geëxploiteerd door een corporatie. Dat is opvallend, woningcorporaties beschouwen dit kennelijk als proefveldje voor de toekomst. Zelfbouw en prefab, alle smaken zijn aanwezig. Het Wikkelhuis, gebouwd in een werkplaats en in één keer neergezet. Helemaal top is het house in one month met hergebruikte bouwmaterialen, totale kosten 5000 euro (ja!) en dat voor 62 vierkante meter huis. Maar dat is natuurlijk alleen weggelegd voor heel handige en vlijtige handjes.

Architect Kas Oosterhuis wordt geïnterviewd over het Wikihouse-systeem waarbij gebruikers een veel grotere ontwerpvrijheid (maatwerkvrijheid) hebben. Het is een systeem dat nog steeds wordt verbeterd. Met Wikihouse krijg je na de ontwerpfase een perfect passend bouwpakket dat makkelijker in elkaar te zetten is dan de kinderstoel van IKEA.

Buiten de lijntjes kleuren 

Minitopia is een living lab voor anders wonen en idem leven. Het betekent ook heel anders samenwerken voor de partijen in dit veld, het is één grote oefening in buiten de lijntjes kleuren. Dat geldt niet in de laatste plaats voor de bewoners zelf. Opvallend is dat men ontdekte dat het goed zou zijn voor de gedeelde buitenruimte regels te ontwikkelen. Er kwam een toolkit met aanwijzingen voor het inrichten van de collectieve ruimte en voor schuurtjes, kippenhokken, moestuintjes et cetera. Kortom: gezonde bouwlust is goed maar niet ten koste van het woonplezier van de buren.

Ook de andere betrokken partijen ontdekten dat minitopia’s een andere houding en ook nieuwe regels vragen. De corporaties moeten wennen aan een andere rolverdeling en laten meer aan de huurder over en dat bevalt ook wel. Deze nieuwe woonvorm smaakt naar meer en dat zie je ook bij de gemeenten en marktpartijen als we de verhalen van betrokkenen moeten geloven.

Nieuwe bouwcultuur 

In het derde deel van dit boek dat Toekomst heet wordt vooral ook teruggekeken op de projecten (het zijn er inmiddels vier) door deelnemende partijen: corporaties, gemeenten en bouwers. Voor wat betreft de woningcorporatie Zayaz is het vooral modulair bouwen waar men verder mee wil in de ‘echte wereld’. Heijmans met zijn eigen tiny house, ONE, ziet een nieuwe bouwcultuur opdoemen. En vooral ook opschaling. Elders in Brabant doen zich mogelijkheden voor om een gebied met 500 tiny houses te ontwikkelen met daarbinnen verschillende communities (buurten dus). 

Want dat is het aardige dat je na lezing van dit boek bijblijft, het spanningsveld tussen individualiteit en saamhorigheid krijgt in minitopia een heel specifieke vorm. Kleinschalige gemeenschappen staan samen voor de opgave om gebieden te ontwikkelen waar het leven goed kan zijn. Waar veel meer dan elders in gezamenlijkheid wordt gedaan en georganiseerd. Maar met behoud van diversiteit en eigenheid. Beide karakteristieken, individualiteit en saamhorigheid, worden als het ware opgerekt. Er is meer ruimte voor individuele voorkeuren én er gebeurt meer samen dan in een reguliere buurt. En toch gaat dat goed samen. Voor gebiedsontwikkeling in de ‘gewone wereld’ lijken living labs als minitopia een belangrijke referentie voor de toekomst.