Na de City Deals is er nu ook de Town Deal

In mei sloot het Rijk (BZK) samen met vijf landelijke gemeenten de eerste Town Deal. Daarin staan concrete projecten in kleine- en middelgrote gemeenten centraal, die met medewerking van het Rijk, kennisinstituten en bedrijven een impuls moeten krijgen. Gemeenten ‘in de regio’ konden projecten indienen die passen binnen het thema ‘aantrekkelijk wonen en vestigingsklimaat’. De projecten binnen dat thema zijn divers, zo is gebleken. Ze lopen uiteen van het helpen verduurzamen van de bestaande woningvoorraad tot het maken van een Gebiedsvisie en het herinrichten van een dorpskern.

Denkkracht combineren

Waar komt deze Town Deal vandaan? Daarvoor is het goed om eerst naar de zogenoemde City Deals te kijken. Die werden in 2016 in het leven geroepen om ‘de groei, innovatie en leefbaarheid in Nederlandse steden te vergroten’. De gedachte was dat weerbarstige opgaven in de steden met het bundelen van kracht opgelost kunnen worden. De City Deals moeten nieuwe oplossingen opleveren, door de directe betrokkenheid vanuit het Rijk en met de inzet van kennisinstituten en de lokale kennis van het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. De participatie van het Rijk biedt ook een directe mogelijkheid om op het gebied van beleid, wet- en regelgeving stappen te maken.

Het gaat in de City Deals bijvoorbeeld om het organiseren van elektrische deelmobiliteit in gebiedsontwikkelingen, om het realiseren van ‘een digitale woonomgeving’ of het vormgeven van een inclusieve stad. Onderwerpen waar de nodige denkkracht voor nodig is van – per opgave – verschillende partijen. Volgens Steven Kroesbergen, als ‘dealmaker’ betrokken bij het overkoepelende programma Agenda Stad: “We proberen door die samenwerking op maat een nieuwe realiteit te creëren.” In iedere City Deal wordt vier jaar lang samengewerkt, kennis gedeeld en geëxperimenteerd met het doel om een transitie tot stand te brengen. “Maximaal vier jaar, want daarna weten we hoe we het vraagstuk verder brengen of dat het onderwerp opgenomen kan worden in staand beleid.”

Doorwerking City Deals

Successen zijn er inmiddels zeker te melden. Zo noemt Kroesbergen een City Deal ‘Zicht op Ondermijning’ waarin OM, politie en fraudebestrijders een dashboard hebben ontwikkeld door informatie te koppelen. Zodoende is structureel geld beschikbaar gekomen om dit verder te ontwikkelen. Gemeenten maken er nu gebruik van.

In het fysieke domein is Kroesbergen enthousiast over de City Deal ‘Circulair en Conceptueel Bouwen’. “Die City Deal loopt nog. Daar zijn enkele grotere provincies, steden en marktpartijen bij betrokken. Het gaat vooral om het verbinden van de wereld van woningbouw en duurzaamheid. Daar is nog een slag te maken, merken we. Maar er is wel veel energie ontstaan, er worden interessante combinaties gemaakt van industrieel en biobased bouwen.”

De betrokkenheid van het Rijk – via het ministerie van BZK – biedt de mogelijkheid om op te schalen, capaciteit, kennis en middelen van partijen te bundelen, experimenteerruimte te organiseren en ook om onderwerpen ‘politiek’ te maken. Kroesbergen noemt het voorbeeld van een gezonde voedselomgeving. “In wet- en regelgeving hebben gemeenten bijna uitsluitend de mogelijkheid om bepaalde ontwikkelingen ‘te weren’ op basis van ruimtelijke argumenten. Maar proactief een gezonde leefomgeving vormgeven, is voor gemeenten veel lastiger. Dat is een barrière die in een City Deal is gebleken en daar kunnen wij dus echt een punt van maken. Wij zijn nu met het ministerie van VWS bezig om de voedselwet aan te passen en de bevoegdheden van gemeenten te vergroten. Op die manier geven we lokale overheden meer mogelijkheden te sturen op een gezonde leefomgeving. Bijvoorbeeld via de kwaliteit van eten in de nabijheid van scholen.”

Vragen uit de gemeenten zelf

In navolging van de City Deals is nu dus het instrument Town Deal ontwikkeld. De gemeenten Voerendaal, Beesel, Noardeast Fryslân, het Hogeland en Bronckhorst sloten voor de zomer samen met voormalig minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de eerste overeenkomst. Volgens Marieke Meijer, beleidsmedewerker van het programma Regio’s aan de Grens en betrokken bij de Town Deal, zijn die opgezet als gevolg van vragen uit de kleinere gemeenten zelf en de koepelorganisaties van de plattelands-, middelgrote en kleinere gemeenten.

“Ook voerden we intern het gesprek waarom we eigenlijk geen City Deals voor kleinere gemeenten hebben, terwijl de aanpak van gelijkwaardig samenwerken zich hier wel voor leent,” zegt Kroesbergen. Hoewel Meijer wijst op eerdere programma’s zoals het Actieplan Bevolkingsdaling om krimp tegen te gaan, is recent zeker sprake van hernieuwde aandacht voor ‘de regio’. “En voor een gelijkwaardige dialoog,” voegt Meijer toe.

Doorbraken forceren

De aanpak van de City Deals is echter niet een op een overgezet naar de Town Deal. Meijer: “We hebben gekeken welke vragen er speelden bij kleinere gemeenten op het thema ‘aantrekkelijk wonen en vestigingsklimaat’. Kleinere gemeenten noemen we klein omdat ze minder inwoners hebben en dat betekent ook dat ze vaak minder ambtelijke capaciteit hebben. Daarom hebben we de samenwerking in de Town Deal niet enorm opgetuigd maar ons beperkt tot een actueel project of hulpvraag. Daarbij wordt gekeken welke partijen kunnen aanhaken om doorbraken te forceren. Het idee is om de inzet duidelijk te richten. We proberen met de juiste partijen van buiten, waaronder wij als ministerie, een impuls te geven aan projecten.”

Kroesbergen: “Dit moet zorgen voor vernieuwende ideeën voor de doorstroom op de woningmarkt en het vergroten van het woningaanbod, het behoud van lokale voorzieningen, verduurzaming en vergroting van de economische kwaliteit van een gemeente of regio. De opgedane kennis en de lessen worden gedeeld, zodat ook andere gemeenten hier hun voordeel mee kunnen doen.” De looptijd van een Town Deal is overigens ook korter dan een City Deal en duurt in deze eerste periode slechts een jaar.

Geen heilige graal

Meijer en Kroesbergen realiseren zich dat de projecten in de Town Deal niet de heilige graal zijn voor het oplossen van alle grote opgaven waar gemeenten van deze omvang mee kampen. Economische ontwikkeling, het tegengaan van bevolkingsdaling, het op niveau houden van voorzieningen, het zijn grote en complexe thema’s die een bredere aanpak vragen. “Maar,” zegt Meijer, “het sluit wel aan bij de grotere opgaven die drie adviesraden in hun advies Iedere regio telt naar voren hebben gebracht. Want ook daarin wordt gewezen op het belang om elkaar te kennen en te weten wat er speelt. De Town Deal moet vooral in dat licht gezien worden. Door samen aan projecten te werken wordt duidelijk met welke vragen men in kleine en middelgrote gemeenten zit en waar men tegenaan loopt. Tegelijkertijd hopen we bij te dragen aan concrete oplossingen voor de opgaven die spelen in de gemeenten die meedoen.”

Er zijn nog geen concrete resultaten te melden in Town Deal, daarvoor is een half jaar ook te kort. En die komen er misschien ook niet in alle gemeenten die meedoen, zegt Kroesbergen, “maar ik heb goede hoop dat we iets kunnen laten zien. In gemeente Bronckhorst is men onder de bezielende leiding van een programmamanager die gepromoveerd is op lokale energievoorziening druk bezig om een duurzaam energiesysteem op te zetten. En dat reikt tot buiten de gemeentegrenzen want het project is opgenomen in de regio-arrangementen van de provincie – in het kader van de Nota Ruimte – en de Commissaris van de Koning is komen kijken. Dat zijn allemaal dingen die meehelpen, energie geven om een dergelijk project vooruit te helpen.”

In de gemeente Hogeland wordt samen gewerkt aan een toekomstperspectief voor de regio Groningen-Assen. Kroesbergen: “Hoogleraar Zef Hemel is daar bijvoorbeeld bij betrokken. De gedachte is nu om het landschap als basis te nemen voor ontwikkeling omdat dat bepalend is voor de identiteit van het gebied is. Een ontwerpbureau is onder andere met jongeren aan de slag om te kijken hoe dat toekomstperspectief ruimtelijk vorm kan krijgen.”

Complexe onderwerpen

Het zijn maar een paar voorbeelden waar de bemoeienis van externen wordt ingezet om concrete stappen te zetten. In mei volgend jaar wordt de balans opgemaakt. Werkt deze aanpak of vraagt die om aanpassing? Moeten meer ministeries aanhaken om doorbraken te forceren? Kroesbergen en Meijer durven nu, na een half jaar Town Deal al voorzichtig voor te sorteren op een vervolg. “We denken al hardop na over een nieuw thema. Na ‘aantrekkelijk wonen en vestigingsklimaat’ verkennen we nu het thema ‘maatschappelijke onrust’.” Een complex onderwerp dat raakt aan discussies over zwarte piet, het coronabeleid, boerenverzet en het gemis aan vertrouwen in de politiek. Het past in ieder geval goed bij het uitgangspunt om te weten wat er speelt ‘in de regio’ en op gelijkwaardige basis kennis uit te wisselen.