Naar een eco-inclusieve gebiedsontwikkeling

Steden staan onder druk. Enerzijds voelen ze druk om de negatieve impact op het klimaat te minimaliseren en de fysieke omgeving gereed te maken voor de gevolgen van klimaatverandering. Anderzijds zorgen verstedelijking en een veranderende economie voor segregatie en toenemende ongelijkheid. In dit artikel leggen we uit dat de duurzaamheidsagenda deze segregatie en ongelijkheid lijkt te versterken in plaats van andersom. We bieden aanknopingspunten om dit proces te keren. Dit artikel introduceert een nieuwe benadering, Eco-Inclusieve gebiedsontwikkeling, en verkent in hoeverre de schaal van gebiedsontwikkeling mogelijkheden biedt de inclusieve stad en duurzaamheidsagenda te integreren om tot duurzame wijken te komen waar iedereen baat bij heeft.

Inclusieve stad versus klimaatactie

De toenemende kloof tussen rijk en arm is een trend in steden waar veel onderzoek naar is gedaan. Susan Fainstein beschrijft in haar boek The Just City hoe economische groei in steden ongelijkheid aanwakkert en dat een progressieve planningspraktijk nodig is om de stad bereikbaar te houden voor alle inkomensgroepen. In Nederland is het boek Van wie is de Stad van Floor Milikowski een actuele uiteenzetting hoe een stad als Amsterdam minder inclusief wordt onder invloed van processen van gentrificatie en globalisering.

De energietransitie lijkt dit proces niet te keren, integendeel. Het is een voorbeeld van duurzaamheidsinspanningen die niet uit zichzelf leiden tot een meer inclusieve stad of wijk. Plannen en voorstellen ‘landen’ vooral bij mensen met hogere inkomens. Zij kunnen investeren in gesubsidieerde duurzaamheidsmaatregelen van hun eigen woning en profiteren van lagere maandlasten. Tegelijkertijd zijn veel Nederlanders met lage inkomens vooral bezig met werk, opvoeding en zorgen voor de dagelijkse behoeften. Deze mensen hebben in veel gevallen geen eigen woning. Wanneer de corporatie of verhuurder de woning verduurzaamt, dan leidt dit vaak tot een huurverhoging. Er zijn zelfs studies die laten zien dat het vergroenen van wijken met een concentratie lage inkomens leidt tot gentrificatie en verdringing. Dergelijke effecten zijn zichtbaar in de volle breedte van de duurzaamheidstransitie. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de inzet op duurzame mobiliteit met milieuzones en stimulering door overheden van elektrisch rijden en deelmobiliteit. Oplossingen die niet voor alle bewoners betaalbaar zijn.

Hoewel de inzet op verduurzaming niet de intentie heeft om ongelijkheid in steden te vergroten, constateren wij dat dit effect wel degelijk optreedt. De vraag is hoe we dit negatieve effect kunnen voorkomen. Wij denken dat het nodig is de maatschappelijke agenda voor inclusieve steden beter te koppelen aan de duurzaamheidsagenda. De urgentie van deze integratie is groot en speelt op verschillende schaalniveaus, van landelijk en stedelijk beleid tot interventies in de straat. De wijk is een hanteerbaar schaalniveau om deze integratie vorm te geven.

Inclusieve Duurzaamheidsagenda

Om de sociale agenda van een inclusieve stad te koppelen aan verduurzaming is een nieuwe benadering en werkwijze nodig: een inclusieve duurzaamheidsagenda. Om dit voor elkaar te krijgen zijn er drie belangrijke structurele veranderingen nodig.

1. Interdisciplinaire samenwerking
Een eerste stap is samenwerking binnen gemeenten tussen het ruimtelijke en het sociale domein. Hoewel gemeenten werken aan samenwerking vanuit diverse disciplines, zijn de ruimtelijke en sociale disciplines vaak nog gescheiden werelden. Gaat de één uit van locaties, grondexploitatie en businesscases, de ander zoekt oplossingen voor individuele personen, gezinnen die hulp nodig hebben en armoedebestrijding. Samenwerking kan tot stand komen door voor gebieden zowel sociale als duurzaamheidsdoelen te stellen en daarop te sturen vanuit een multidisciplinair team. Dat gaat verder dan het realiseren van een percentage sociale en middeldure huurwoningen. De kernvraag is hoe duurzaamheidsoplossingen een toegevoegde waarde hebben voor alle bewoners. Door nieuwe gebieden integraler te ontwikkelen zijn er achteraf minder sociale maatregelen nodig. 

Bajeskwartier is een gebiedsontwikkeling met ambities op het gebied van duurzaamheid en inclusieve stad. Bron: Bajes Kwartier Ontwikkeling, ontwerp: OMA,  FABRICations, LOLA Landscape.

2. Bewonersparticipatie
Het ontwikkelen van oplossingen vanuit de bewoners vraagt een moderne aanpak van burgerparticipatie. Om mensen te betrekken bij fundamentele keuzes over duurzaamheidsoplossingen en -voorzieningen in de wijk zet woningcorporatie Havensteder in Rotterdam antropologen in om met bewoners in wijken in gesprek te gaan. Daaruit worden beelden gedestilleerd over de inrichting van wijken, gezamenlijke faciliteiten en mogelijkheden om invulling te geven aan de diverse ambities. Oplossingen om sociale en duurzaamheidsdoelen te bereiken sluiten daardoor veel beter aan op de levensbehoeften van bewoners.  Naar ons idee een aanpak die navolging verdient. Deze ideeën zullen op wijkniveau verzameld moeten worden om zodoende in te kunnen spelen op lokale omstandigheden. Die zijn naar onze overtuiging bepalend voor een succesvolle aanpak. Het effect van duurzaamheidsmaatregelen is namelijk vele malen groter als de bewoners zelf onderdeel zijn van de oplossing. Dit vraagt soms ook om andere modellen, bijvoorbeeld het delen van mobiliteit vanuit een coöperatief model zoals het initiatief DEEL in Den-Haag, in plaats van een commercieel pay per use model of abonnement. Daarbij zijn bewoners mede-eigenaar van hun gedeelde mobiliteit met meer invloed en lagere kosten.

3. Wijkontwikkeling
In plaats van gebiedsontwikkelingen waar gemeenten kavels uitgeven en vastgoed wordt ontwikkeld moeten we naar een nieuwe aanpak van gebiedsontwikkeling. Meer nog dan op de schaal van gebouwen, vraagt het integreren van duurzaamheid en inclusiviteit een cultuurverandering in gebiedsontwikkeling: vierkante meters vastgoed met een rendement en vooruitstrevende energieprestaties die leiden tot verduurzaming van de stad én bijdragen aan inclusiviteit. Dit is geen gemakkelijke opgave. De exploitatie van een gebiedsontwikkeling zal anders moeten worden opgezet. Daarbij zullen overheid, corporaties, ontwikkelaars en andere organisaties meer als partners moeten optrekken om gezamenlijke doelen op het gebied van woningbouw, duurzaamheid en inclusiviteit te realiseren. De wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM) is een model dat hier bij uitstek geschikt voor is.

Het realiseren van eco-inclusieve gebieden is een opgave voor publieke én private partijen. Overheid, burgers en bedrijven zullen samen moeten werken, willen doelstellingen gerealiseerd kunnen worden. De overheid zal de juiste kaders en uitgangspunten moeten bepalen die ruimte bieden aan vernieuwende oplossingen vanuit de markt. Nieuwe vormen van samenwerken waarbij langjarige ontwikkelpartnerships ontstaan zijn daarbij randvoorwaardelijk. De sociale- en welzijnspartners moeten dan de slag maken van het oplossen van problemen zoals armoedebestrijding naar het stellen van doelen om deze te voorkomen. Door deze te koppelen aan de duurzaamheidsdoelen ontstaat er draagvlak, eigenaarschap en commitment bij groepen die nu te weinig mee kunnen met de verduurzaming van hun stad. Deze integrale benadering van eco-inclusieve gebiedsontwikkeling kan zomaar een nieuwe generatie wijken opleveren. Duurzame wijken waar alle bewoners zich thuis voelen, mee kunnen doen met de duurzame oplossingen en invloed hebben in het vormgeven daarvan. 

Bron cover: AM.