Naar een veerkrachtig Venetië

Sinds het ontstaan van Venetië, meer dan 1600 jaar geleden, speelde de stad een centrale rol in de ontwikkeling van Noord-Italië. Venetië lag destijds niet alleen strategisch aan oude handelsroutes, de unieke fysieke kenmerken maakten het ook moeilijk om het gebied binnen te vallen door vijandige mogendheden. Kortom, een uitzonderlijk goede combinatie van omstandigheden die de economische, culturele en stedelijke ontwikkelingen van de stad bevorderden en die de stad met haar architectonische schoonheid hebben gevormd. In de moderne tijd heeft dat de economische ontwikkeling van Venetië ook beperkt aangezien industrie naast dat bijzondere erfgoed geen optie was. Als gevolg hiervan zag het stadsbestuur zich in de jaren 70 genoodzaakt zijn economisch model te verschuiven van de productieve sector naar de toeristische sector.

Overtoerisme

Zo bood het toerisme vanaf de jaren 70 een oplossing voor de dringende behoefte aan nieuwe economische activiteiten voor Venetië; het zorgde voor een nieuw soort sociaaleconomische ontwikkeling en voor internationale erkenning. Toch is het toerisme, na jaren van ongebreidelde groei, onhoudbaar geworden. Het heeft de stad overgenomen.

De stad verwelkomt jaarlijks ongeveer 25 miljoen bezoekers en is daarmee niet alleen een van de meest populaire bestemmingen ter wereld, het is ook dé belichaming van de gevreesde term 'overtoerisme'. Naast de sociale en ecologische gevolgen, is het grootste probleem van het overtoerisme in Venetië het wegdrukken van de lokale bevolking om ruimte te maken voor nieuwe toeristische voorzieningen – wat bekend staat als ‘toeristische gentrificatie’. Dit fenomeen is verantwoordelijk voor de afname van de bevolking van de archipel van 175.000 tot minder dan 55.000 inwoners in de afgelopen 70 jaar. Terwijl het er tegelijkertijd toe leidt dat toeristische activiteiten exponentieel toenemen, deze zijn voor het begin van de coronapandemie goed voor 65% van de totale inkomsten van de stad.

Er bestaat grote overeenstemming over het feit dat de toeristische monocultuur en het gebrek aan economische diversiteit de belangrijkste oorzaak is van de gentrificatie van Venetië. Het gaat daarbij om een combinatie van minder beschikbare banen voor bewoners en constant stijgende prijzen voor lokale huisvesting, goederen en recreatieve activiteiten. De stad is, door het stijgende aantal toeristen niet in staat gebleken om basisvoorzieningen voor de lokale bevolking overeind te houden. Deze situatie wordt ook veroorzaakt door economische markttendensen en een gebrek aan regelgeving die de uitputting van openbare diensten en voorzieningen tot gevolg heeft. Denk daarbij aan de systematische omzetting van openbare voorzieningen naar toeristische faciliteiten, evenals een vergelijkbare transformatie van woonhuizen naar logiesfaciliteiten. Al met al kan worden gesteld dat deze situatie is ontstaan ​​door een combinatie van het ontbreken van adequate managementstrategieën en ondernemers die hiervan gebruik maken. De bewoners die er nog wel zijn, zien een gebrek aan overheidsinitiatief om voor het welzijn van burgers te zorgen, terwijl een toenemend aantal beleidsmaatregelen toeristische activiteiten juist in de hand werken.

Pandemie

De COVID-19-pandemie veranderde veel voor Venetië, aangezien de toeristenmarkt volledig werd verstoord. Twee vroege economische effecten van de pandemie waren vooral voelbaar in Venetië. Ten eerste het plotselinge droogvallen van alle toeristische activiteiten en ten tweede, als gevolg daarvan, een toename van onroerend goed dat voor verkoop beschikbaar kwam. Eigenaren besloten vrij snel na het uitbreken van de pandemie eigendommen te verkopen vanwege de afname van het aantal toeristen in de stad.

Dit leidde tot verschillende soorten reacties in de markt. Aan de ene kant was er een toenemend aantal panden dat werd gekocht door buitenlandse investeerders, die inzetten op herstel van de toeristische markt. En aan de andere kant kregen lokale ondernemers de kans panden te verwerven en zo alternatieve functies (terug) te brengen in de stad. Een vergelijkbare situatie deed zich voor op de woningmarkt, aangezien de geleidelijke sluiting van de toeristische accommodatie-faciliteiten, eigenaren ertoe aanzette te kiezen tussen wachten tot de pandemie voorbij zou zijn of overstappen op het langdurig verhuren aan studenten en andere doelgroepen.

Naast de ontwikkelingen in de vastgoedsector, is het ook van belang om in te gaan op de sociale gevolgen van de ontwrichting van Venetië door de pandemie. De stad was ineens zo goed als leeg door de beperkte aanwezigheid van toeristen en de activiteiten die daarmee samenhangen. Dit feit had een diepgaande impact op de gemeenschap, omdat duidelijk werd dat Venetië te afhankelijk was geworden van het toerisme. Bovendien deed deze zelfde situatie de bewoners inzien dat een dringende transformatie nodig is, en dat de pandemie de mogelijkheid bood een permanente verandering in de stad teweeg te brengen.

Verbeteringen

Het even onverwachte als plotselinge stilvallen van alle toeristische activiteiten vormde de perfecte gelegenheid om de manier waarop de vrijetijdsindustrie is georganiseerd te herstructureren. Zo vragen verschillende bewoners en investeerders zich nu af hoe ze, als de effecten van de pandemie weg zijn, de economie nieuw leven kunnen inblazen met respect voor het milieu. Lokale universiteiten en lokale organisaties drongen er bij de regionale overheid op aan om te zoeken naar manieren om het toerisme minder belastend en gunstiger voor de stedelijke infrastructuur en de bewoners van de stad te maken. Uit mijn onderzoek blijkt dat de verwachting bestaat dat er na de pandemie een economie kan worden ontwikkeld die niet volledig om toerisme draait, bijvoorbeeld door meer internationale werknemers en studenten naar de stad te trekken.

Dit gebeurt echter niet vanzelf. Er is een strategie nodig om de beoogde vernieuwing van de economie succesvol in gang te zetten. Dat kan de lokale overheid niet alleen, het bedrijfsleven en de bewoners van de stad moeten ook hun bijdrage leveren. Op basis van literatuuronderzoek stel ik een strategie voor die uit twee onderdelen bestaat: een top-down benadering gericht op veerkracht, en een bottom-up benadering voor het ‘implementeren van adaptief hergebruik’. Het doel van het gelijktijdig inzetten van strategieën door de gemeente en de gemeenschap is dat de negatieve effecten van overtoerisme vanuit twee verschillende invalshoeken worden aangepakt, waardoor de kans op succes groter is.

Veerkracht

Veerkracht draait om het vermogen van individuen, gemeenschappen en bedrijven in een stad om in wisselende omstandigheden te blijven functioneren en snel te herstellen van nadelige situaties, zoals de huidige pandemie. Overheidsbeleid kan bijdragen aan het verbeteren van die veerkracht van lokale gemeenschappen en bedrijven. Bij adaptief hergebruik draait het om het stimuleren van initiatieven om gebouwen nieuw leven in te blazen, hetzij door het oorspronkelijke gebruik ervan te revitaliseren of door te transformeren. Hoewel de mate van interventie kan variëren is de essentie dat wordt bijgedragen aan de behoeften van de gemeenschap. Beide complementaire benaderingen hebben een hoge mate van onderlinge afhankelijkheid met het doel om de stad te versterken en de toeristische sector te verduurzamen.

Het is echter niet eenvoudig om de zeer lucratieve toeristische sector te hervormen. Dit kan alleen als er een duidelijke strategie is die gericht is op een evenwichtige en toekomstbestendige stad. Daarvoor bestaan kansen door toerisme te koppelen aan andere traditionele aspecten dan alleen erfgoed. In het geval van Venetië kan dat het versterken van de relatie tussen stad en omliggende lagune zijn, evenals het benadrukken van de verbinding tussen bewoners en de unieke gebouwde omgeving. Een andere route is het stimuleren van nieuwe economische activiteiten en het huisvesten daarvan. Kortom: een beleid dat de veerkracht van steden versterkt en initiatieven van de gemeenschap faciliteert.

In mijn onderzoek presenteer ik een strategie die uit 4 stappen bestaat (zie figuur 1) en bijdraagt aan een betere stedelijke veerkracht in Venetië. De eerste stap betreft de implementatie van een stedelijk raster door middel van fysieke ingrepen (top-downbenadering) gericht op het vergroten van de stedelijke aantrekkelijkheid van minder aantrekkelijke buurten om zo toeristen te spreiden en drukke gebieden te ontlasten. De tweede stap draait om de introductie van beleid dat adaptieve hergebruikinitiatieven van de gemeenschap bevordert en faciliteert, als aanvulling op de eerste stap. Het streven is om meer economische diversiteit te creëren en meer gebouwen als woonruimte beschikbaar te krijgen. De derde stap richt zich op het verbeteren van de mobiliteit. Ten slotte gaat het in de laatste stap om het creëren van alternatieve economische markten door decentrale ontwikkeling van de industrie te bevorderen (top-downbenadering) en zo de druk van de toeristische sector af te halen.

Internationale toepasbaarheid

Venetië is niet de enige stad die voor het uitbreken van de coronapandemie te maken had met overtoerisme. En het is niet de enige stad die de gevolgen van de pandemie op de toeristische sector stevig heeft gevoeld. Het is daarom ook voor andere steden een goed moment om het bewustzijn te vergroten en op zoek te gaan naar mogelijkheden om steden duurzaam te ontwikkelen. In figuur 2 wordt een schema voorgesteld dat kan fungeren als een gemeentelijk stappenplan om toekomstige stedelijke ontwikkelingen te sturen.

Dit stappenplan begint met het begrijpen van de inherente problemen en behoeften van een specifieke stad door middel van onderzoek om de problemen en de bijbehorende mogelijke oplossingen in het betreffende gebied te identificeren. Vervolgens is een empirische analyse van het getroffen gebied en de belangrijkste belanghebbenden nodig om de eerder verkregen informatie te valideren. Samen met economische analyses en trends kan dit de basis vormen voor het maken van toekomstscenario’s. Ten slotte kan, door rekening te houden met intrinsieke kenmerken die de stad al bezit, een haalbare en geïntegreerde aanpak worden ontwikkeld, waardoor een alomvattende strategie voor de toekomst op korte en lange termijn kan worden vastgesteld.