Natuurinclusief bouwen in Heemskerk: drie nieuwe flats voor mens én dier

Voor het menselijk oor zijn de geluidsboxjes op het dak van de flat niet te horen. Op een geluidsfrequentie van 45 kilohertz wordt daar het sociale zwermgeluid van vleermuizen geproduceerd. De batlures lokken hiermee vleermuizen op een frequentie die alleen zij kunnen horen.

Soortgenoten in de buurt

“Het geluid wordt afgespeeld bij de ingang van het winterverblijf in de periode dat ze verkennen waar die verblijven zijn. Ze herkennen dat geluid en denken: ‘Er zijn hier soortgenoten die zeggen dat het hier leuk is. Kom, laten we gaan kijken.’ Op die manier wijzen we de vleermuizen de weg.”

Aan het woord is Richard Witte, ecoloog en oprichter van ecologisch adviesbureau Endemica. Aan gemeenten, aannemers en projectontwikkelaars geven hij en zijn collega’s advies over de flora en fauna die er bij bouwwerkzaamheden aangetroffen worden. Ze onderzoeken hoe de natuur beschermd kan worden binnen de bestaande ecologische wet- en regelgeving.

Regionale betekenis

Bij de Slotvrouwe in Heemskerk werd Bureau Endemica al in 2017 betrokken om een snelle scan van de omgeving te doen. Al snel kwamen zij erachter dat een kort en bondig advies daar niet voldoende zou blijken. “We ontdekten dat er in twee van de vier flats een paar duizend dwergvleermuizen overwinteren. Dan heb je opeens niet zomaar een winterverblijf, maar een verblijfplaats die van regionale betekenis is voor het in stand houden van die soort”, blikt Witte terug.

De vier flats aan de Debora Bakelaan werden in de jaren zestig van de vorige eeuw aan de rand van Heemskerk gebouwd, langs een drukke weg en afgeschermd met een dikke rij bomen. Na zestig jaar gebruik was de kwaliteit van de woningen flink achteruitgelopen. De flats en de Tolweg vormen voor de bewoners bovendien een barrière tussen hen en het park aan de andere kant van de weg.

Meer in het groen

De gemeente besloot eind 2016 dat de flats gesloopt zouden worden en dat er drie nieuwe flats voor in de plaats zouden komen. Door ook het gebied eromheen her in te richten, komen de bewoners bovendien meer in het groen te wonen. Ontwikkelende bouwer ERA Contour is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het project en de bouw van de woningen. De huurwoningen in de drie nieuwe woontorens worden door woningcorporatie Woonopmaat aangeboden. Eind 2018 is de eerste flat gesloopt en de Tolweg werd vanaf januari 2019 afgesloten voor de herinrichting.

Inmiddels zijn alle 21 koopwoningen in de nieuwe flats verkocht en de meer dan tweehonderd huurwoningen vergeven. Naar verwachting zijn in november van dit jaar alle woningen in de drie nieuwe woontorens bewoond. De oude flats mochten onder voorwaarden gesloopt worden. Eén van die voorwaarden was dat de nieuwe flatgebouwen ook geschikt moesten zijn als massawinterverblijf voor vleermuizen. Witte: “Vanaf het begin is er daarom gekeken: hoe kunnen we ervoor zorgen dat de flat zowel voor mensen als voor vleermuizen bewoonbaar is?”

Vertraging en hoge kosten

Ecoloog Witte werd relatief vroeg bij het project in Heemskerk betrokken, zo vertelt hij. Dat is niet altijd het geval. Wanneer hij en zijn adviesbureau pas in een later stadium ingeschakeld worden, kan dat leiden tot hogere kosten of vertraging van de bouwplannen. Een architect heeft dan al een mooi gebouw ontworpen, wat vervolgens aangepast moet worden voor de natuurwaarden die een rol blijken te spelen in het gebied, geeft Witte als voorbeeld. “Daar wordt hij niet zo vrolijk van.”

In andere gevallen staat de sloop al vast en loopt een project soms wel twee jaar vertraging op, omdat nog niet aan de ecologische randvoorwaarden wordt voldaan. Daarmee stuit hij weleens op weerstand, zegt Witte. “Om dat te voorkomen zeggen we: betrek zo vroeg mogelijk een ecoloog in je project. Laat hem meedenken, zelfs over het ontwerp, zodat je kosten en tijd bespaart.”

Ecologische oplossingen

Bij de Slotvrouwe in Heemskerk zat Witte al vroeg aan tafel en heeft hij over alles meegedacht. Van de reconstructie van de nabijgelegen drukke Tolweg tot aan het ontwerp van de nieuwe gebouwen. In alle onderdelen van het sloop-nieuwbouwproject was ecologie de leidraad.

Naast de zogeheten batlures werd er in elk van de drie nieuwe flats een inwendige spouwmuur gebouwd rondom het trappenhuis, waar de vleermuizen ’s winters tot vijf etages naar beneden kunnen zakken om in een diepe winterslaap te raken. De vleermuizen kunnen via torentjes op het dak in en uit de spouwmuren vliegen. “Het voordeel van die inwendige spouwmuur is dat het een heel stabiele temperatuur heeft, wat heel aantrekkelijk is voor de vleermuizen,” legt Witte uit.

Veilig oversteken

Ook werden er bomen gepland op plekken aan de Tolweg die voor de vleermuizen belangrijk zijn om bij de flats te komen. Nieuwe vliegroutes leiden de vleermuizen noodgedwongen omhoog, over de bomen heen, wat een veiliger en prettiger manier van oversteken oplevert. Om meteen die functie te kunnen vervullen, waren de bomen al zes meter hoog toen ze langs de Tolweg werden aangeplant.

Veel insecten

Daarnaast staat een van de nieuwe flatgebouwen half in het water. Dit biedt voor de bewoners een leuk aanzicht, heeft een waterbergingsfunctie en is voor de vleermuizen aantrekkelijk is als jachtterrein. “Op die manier probeer je functies met elkaar te combineren,” aldus Witte. Ook werd er vleermuisvriendelijke ledverlichting in de omgeving aangebracht en wordt het openbaar groen in de omgeving heel bloemrijk en kruidig. Daar komen veel insecten, zoals bijen en vlinders, op af die als voedsel dienen voor de vleermuizen.

Bij de Slotvrouwe in Heemskerk zijn ook voorzieningen aangebracht waardoor gierzwaluwen er kunnen broeden. “Dat was geen noodzaak vanuit de natuurwetgeving, want er zaten oorspronkelijk nog geen gierzwaluwen in de oude flats. Maar de projectontwikkelaars hadden zoiets van: als dat eenvoudig en zonder veel kosten kan, waarom niet?” vertelt Witte.

Dat gebiedsontwikkelaars zelf de nadruk leggen op het beschermen van de natuur ziet Witte steeds vaker. “We merken nu dat verschillende bouwbedrijven steeds meer gewend raken aan natuurinclusief bouwen.”

Prettige samenwerking

Mede daarom was de samenwerking tussen hemzelf als ecoloog, de gemeente Heemskerk en woningcorporatie Woonopmaat een heel prettige, vindt Witte. Tijdens de bouwvergaderingen voor het project in Heemskerk maakte Witte eerst duidelijk uit hoe het stond met de natuurwetgeving en wat de randvoorwaarden waren vanuit de ecologie. Daarna werd er pas vergaderd over andere aspecten van de gebiedsontwikkeling, zegt hij.

Mooie omgeving

De bewoners zelf zullen geen last hebben van alle maatregelen die zijn getroffen voor de vleermuizen, vermoedt de ecoloog. “De vleermuizen hebben vijftig jaar in de vorige flats gezeten en niemand had het door.” De spouwmuren in de nieuwe flats zijn gemaakt om ongeveer dezelfde periode te kunnen overbruggen.

Wat de bewoners wel zullen merken? “Ze komen te wonen in een mooie omgeving. Het is niet meer een flat in een stenen, kale omgeving. Nee, het is een flat in een parkachtig landschap.” Witte lacht: “En je hebt geen last van muggen in je slaapkamer. Daar heb je vriendjes voor die ’s nachts rond de flat vliegen om die weg te halen.”