Nudging in tijden van corona

De coronapandemie vereist een grote aanpassing in het gebruik en de inrichting van publieke ruimten. Om ons heen zijn inmiddels vele voorbeelden zichtbaar. Er worden bankjes verwijderd, parkeerplaatsen afgesloten om drukte te voorkomen en borden geplaatst om ons eraan te herinneren dat we zo kort mogelijk moeten blijven. 

Onze straten, winkelgebieden en werkruimtes zijn vaak niet coronaproof ontworpen. Het is aan onder andere planologen, gebiedsontwikkelaars en landschapsarchitecten de taak om ruimtes te ontwerpen en te realiseren waarin mensen hun gedrag ook daadwerkelijk aan (kunnen) passen. Gedragsverandering is echter lastig, zeker nu mensen hun gedrag voor langere tijd moeten aanpassen, gevoelsmatig de urgentie afneemt om de RIVM-richtlijnen in acht te nemen en onze steden en dorpen nog niet zijn ingericht op viruspreventie. Met dwang of handhaving kan ervoor worden gezorgd dat de richtlijnen worden nageleefd, maar dit roept vaak weerstand op en mist dan het beoogde doel. Nudging kan een aantrekkelijk alternatief zijn.  

Nudging in de publieke ruimte 

Een nudge betekent letterlijk 'een duwtje'. Nudges geven mensen een subtiel duwtje richting gewenst gedrag. Een bekend voorbeeld is de stikker van een vlieg in het urinoir: mannen plassen daardoor minder vaak naast de pot. Nudges zijn vaak grappige, vriendelijke en stimulerende interventies die helpen ongewenst gedrag te voorkomen en waarbij verboden, dwang of financiële prikkels vermeden worden. Nudges stimuleren gedragsverandering doordat zij verschillende (onbewuste) cognitieve mechanismen beïnvloeden, zoals het kiezen van de weg van de minste weerstand. Nudges kunnen op verschillende wijzen gedragsverandering stimuleren, bijvoorbeeld door te communiceren hoeveel anderen een bepaalde handeling doen, het geven van directe en persoonlijke feedback of het veranderen van de hoeveelheid moeite die een handeling kost. Een bedankje op een verkeersbord helpt mensen zonder mokken een wegomleiding te volgen en een smiley is een beloning als je binnen de maximumsnelheid blijft.

Het verbaast niet dat overheden nudging hebben omarmd, onder andere in het interveniëren in de publieke ruimte. Verschillende steden (zoals bijvoorbeeld Rotterdam) hebben tegenwoordig zogenoemde behaviour insight teams die zich bezighouden met het subtiele wijze beïnvloeden van gedrag. Met name op het gebied van de verkeersveiligheid, sociale veiligheid en het stimuleren van een gezonde levenswijze, struikel je tegenwoordig over de nudges. Voorbeelden hiervan zijn de inrichting van ‘shared spaces’ om bewust gedrag in het verkeer te stimuleren, of de dubbele strepen op de autowegen die ervoor zorgen dat automobilisten vrijwel onbewust meer rechts rijden. Wat deze voorbeelden tot nudges maakt, is dat er bewust wordt ingespeeld op cognitieve mechanismen om gedrag te veranderen, iets wat in gewone wegontwerpen niet het geval is. Daarnaast blijft het ongewenste gedrag (te hard rijden of links rijden) in principe gewoon mogelijk. Onder andere vanwege dit vriendelijke karakter, maar ook omdat het goedkoop, flexibel toepasbaar is, maken overheden steeds vaker gebruik van nudging. 

Een wondermiddel?

Hoewel nudging gedrag van mensen kan beïnvloeden, is er een aantal kanttekeningen te plaatsen bij het gebruik ervan. Zo kan de effectiviteit van nudges na verloop van tijd afnemen, bijvoorbeeld omdat 'het subtiele duwtje' niet meer opvalt of grappig is. Ook mensen die willens en wetens maling hebben aan alle regels en normen, zullen hun gedrag niet aanpassen onder invloed van nudging. 

Niet alleen de effectiviteit van nudges kent haar grenzen, ook de wijze waarop ze worden ontworpen is soms gebrekkig. Bovendien komen ze vaak tot stand op basis van trial-and-error of worden simpelweg ´gekopieerd´ uit andere steden. Een gedegen analyse van de specifieke doelgroep en omstandigheden ontbreekt dan, terwijl er verschillende modellen bestaan die kunnen helpen bij het ontwerpen van nudges. 

Een ander kritiekpunt is het manipulatieve karakter: nudges beïnvloeden het gedrag van mensen op onbewuste wijze, zonder hun goedkeuring. Het duidelijk maken dat mensen worden ‘genudged’, zou dit pijnpunt weg kunnen nemen. Hoewel het dus geen wondermiddel is en gezien moet worden als aanvulling op andere beleidsinstrumenten, heeft nudging in de strijd tegen corona zeker meerwaarde.

Nudging in de strijd tegen corona

Juist om gedrag te activeren waarvan mensen wel weten dat ze het zouden moeten doen, maar dat door cognitieve beperkingen of omgevingsfactoren niet lukt, kan een subtiel duwtje in de richting van de gewenste gedragsoptie effectief zijn. Op wat voor manieren kan zo’n subtiel duwtje dan bijdragen aan een publieke ruimte die coronaproof is? Een paar mogelijkheden.

1. Nudge als reminder
In een simpele vorm kunnen nudges fungeren als een reminder. Door het gebruik van felle kleuren, figuren of humor kunnen gebruikers van de publieke ruimte eraan herinnerd worden om bijvoorbeeld afstand te houden. Zulke nudges zijn al op verschillende plaatsen in het straatbeeld verschenen, zoals het concreet maken wat anderhalve meter afstand inhoudt. 

2. Nudge als sociaal drukmiddel
Een andere bijdrage is het stimuleren van sociale druk om de RIVM-richtlijnen in acht te nemen. Nudging kan de drempel verlagen om elkaar aan te spreken op ongewenst gedrag. Een mooi voorbeeld uit pre-coronatijden is een experiment op de Erasmusbrug in Rotterdam waarin fietsers werden aangemoedigd om ‘boe’ te roepen naar spookfietsers. Dit leidde tot vijftig minder spookrijders per dag. Iets soortgelijks is goed denkbaar met betrekking tot corona, bijvoorbeeld door anderen aan te spreken op het houden van te weinig afstand. Een ander voorbeeld is het gebruik van spandoeken of borden met ‘fronsende ogen’ die het gevoel oproepen dat je wordt bekeken. Een experiment toonde aan dat mensen door die toeziende blik inderdaad beter hun handen gingen wassen. 

3. Nudge als crowd management 
Nudging kan bijdragen aan het voorkomen van drukte. Op verschillende plaatsen wordt nudging al langere tijd ingezet voor het spreiden van mensen (crowd management), uit het oogpunt van veiligheid zoals bij evenementen. Routeplanners zouden standaard een alternatief geven voor een drukke route, om zo de verkeersdruk uit te smeren (een zogenaamde ´standaardoptie´). Ook het ontmoedigen van ontmoetingen en blijven hangen in de publieke ruimte is mogelijk. Zo bleek overlast door zwervers en hangjongeren op station Amsterdam Centraal te verminderen toen in de nacht muziek uit attractiepark de Efteling gespeeld werd. 

Nudges kunnen dus op verschillende manieren bijdragen aan een coronaproof publieke ruimte, met als voordeel dat zij op korte termijn en tegen relatief weinig kosten kunnen worden geïmplementeerd. 

De inrichting van de post-corona publieke ruimte

De voorbeelden laten zien dat simpele principes zoals de zichtbaarheid van gedragsopties, het verlangen naar sociale acceptatie of de moeite en tijd die een handeling kost, onbewust een sterk sturende invloed op mensen heeft. Zulke principes beïnvloeden menselijk gedrag per definitie: mensen worden door het ontwerp van de publieke ruimte altijd een bepaalde kant op ‘geduwd’. Juist nu we – mogelijk voor langere tijd – te maken hebben met een gevaarlijk virus, kan nudging, ondanks genoemde beperkingen, van waarde zijn om het coronavirus de baas te worden. Het is daarom van belang om al in de ontwerpfase van projecten na te denken over de vraag hoe de nudging principes en mechanismen effectief ingezet kunnen worden in de publieke ruimte. Door op een gestructureerde en bewuste wijze nudges te verweven in ruimtelijk ontwerpen, kunnen gebiedsontwikkelaars de invloed van nudging aanwenden om veiligere, mooiere en leukere plekken te ontwerpen. 

Bronvermelding

• Baldwin, R. (2014). From regulation to behaviour change: giving nudge the third degree. The Modern Law Review, 77(6), 831-857.
• Michie, S., Van Stralen, M. M., & West, R. (2011). The behaviour change wheel: a new method for characterising and designing behaviour change interventions. Implementation science, 6(1), 42.
• Pijnacker-Noordorp. (2020). Dit is anderhalve meter. Geraadpleegd op 15-05-2020 via: https://pijnacker-nootdorp-actueel.nl/dit-is-anderhalve-meter/
• Thaler, R. H., & Sunstein, C. R. (2009). Nudge: Improving decisions about health, wealth, and happiness. Penguin.

Cover: Illustratie door Ineke Lammers