Ontwerpen: de ‘hoe-vraag’ in gebiedsontwikkeling

MCD Debat ‘Waarde van ontwerp(en) in gebiedsontwikkeling’

Van den Boomen wijst op de veranderende betekenis van stedenbouw en ruimtelijke ordening. Terwijl stedenbouw vroeger een vak was dat de functies bepaalde, zoekt het nu naar ruimtes waarin de functies nog niet altijd vastgesteld kunnen worden. Iedereen is het eens dat steden voor grote maatschappelijke uitdagingen staan, zoals energietransitie en klimaatverandering. De vervolgvraag is hoe hier mee om te gaan. Hoe kunnen we door middel van ontwerp beter gebruik maken van de bestaande stad?

‘Het ontwerp’ is maar een klein deel van ‘ontwerpen’

“Vooraf aan het bepalen van de waarde van ontwerp, moet eerst vastgesteld worden wat ontwerp nu eigenlijk inhoudt”, begint Rients Dijkstra. Als Rijksadviseur had hij ooit de opdracht gekregen om uit te zoeken hoe ontwerp onderdeel van het ‘Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport’ (MIRT) kon zijn. Op gesprek bij Michèle Blom, directeur-generaal Rijkswaterstaat, liet hij afbeeldingen zien van vier stappen voor het koken van een maaltijd. Op de vraag waar in dit proces zich het ontwerpen bevindt, gaf Blom als antwoord dat dat de laatste stap moest zijn – het samenstellen van ingrediënten tot een gerecht en het opmaken van het bord. Echter is de boodschap van Dijkstra dat ontwerpen alle stappen omvat.

Volgens Dijkstra kan er in essentie geen leidmotief bestaan wanneer het over integraal werken gaat. Voordat stedenbouwers uiteindelijk tot een fysiek ontwerp komen, voeren zij met een brede blik analyses uit. “Door aan snelwegen te werken, begrijp je wat landschap is. Door in Thailand te werken, weet je wat Nederland is”, licht Dijkstra toe. Het fysieke ontwerp is slechts ongeveer 25% van de tijd van de stedenbouwkundig ontwerper; het grootste gedeelte van de tijd zit in de data-analyse en de presentatie.  

Gespreksleider Gijs van den Boomen

Genius loci

Alex Letteboer duikt vervolgens de geschiedenis en landschapstheorie in en vraagt aandacht voor de ‘genius loci’ – het specifieke van een plek. Hij vertelt dat mensen in eerste instantie zijn gaan bouwen om plekken van samenkomst te creëren, zoals dat gebeurde met boerderijen en nederzettingen. Hoe men deze plekken creëerde, verschilde echter per plek. De menselijke beleving op een plek is van nature anders in verschillende typen landschap. Romantische landschappen lenen zich bijvoorbeeld goed voor het vinden van een eigen plekje, en lokken daarom individueel gedrag uit. Kosmische landschappen, zoals woestijnlandschappen, worden veel grootser ervaren en wakkeren juist eerder groepsgedrag aan.

Voor gebiedsontwikkelingen ligt er daarom de opgave om de relatie tussen natuur en cultuur te herdefiniëren. Letteboer roept op om meer te werken met het bestaande en met inspiratie uit tradities, wat enige terughoudendheid van ontwerpers en ontwikkelaars vereist. Het publiek, dat grotendeels uit gebiedsontwikkelaars bestaat, stelt de vraag hoe de genius loci gebruikt kan worden bij transformatieprojecten. Terecht merken de ontwikkelaars op dat het voortbouwen op iets bestaands vaak maar bij 10% van de projecten mogelijk is. Volgens Letteboer bestaat de genius loci áltijd. Wanneer die misschien niet zichtbaar meer is, zouden we ons moeten afvragen waarom die ooit vernietigd is, en wat we er nu mee gaan doen. 

Het beschreven blad

De waarde van ontwerpen voor gebiedsontwikkeling is volgens Daan Zandbelt dat het helpt te ontdekken wat je zou kunnen willen. Vooral nu er in gebiedsontwikkeling vaker sprake is van een tabula scripta in plaats van een tabula rasa – een beschreven in plaats van een onbeschreven blad – draagt ontwerpen bij aan het ontdekken van de mogelijkheden. De kwaliteit van de ontwerper is om steeds met een andere blik naar hetzelfde te kunnen kijken. Als voorbeeld geeft Zandbelt de ontworpen studentenas in Rotterdam: een verbinding tussen de twee campussen in Oost- en West-Rotterdam, dwars door de bestaande stad. Ook al is de as voor de voorbijganger in de stad niet prominent aanwezig, het aanwijzen van de as in de bestaande structuur heeft er toch voor gezorgd dat vastgoedeigenaren van de Hogeschool Rotterdam zijn verhuisd naar die locatie.

Waarden van ontwerp in gebiedsontwikkeling

Hoe stedenbouwkundige ontwerpers weer een grotere grip kunnen krijgen op stedelijke en gebiedsopgaven, is volgens de sprekers vooral een kwestie van duurzaamheid. De taak is aan de overheid om in te schatten of plannen over tien jaar nog steeds goede plannen zullen zijn. Ontwerpend onderzoek is nodig om er achter te komen hoe de bestaande stad en infrastructuren hergebruikt kunnen worden. Door het hebben van een integrale blik, het kijken naar de context en het verkennen van de mogelijkheden, is ontwerp van waarde voor gebiedsontwikkeling. Met de ‘hoe-vraag’ onderbouwt ontwerpen de ‘hoe-beslissing’ in gebiedsontwikkeling.