Ontwerpend onderzoek als succesvolle oplossingsrichting in gebiedsontwikkeling

De auteurs zijn in het openingshoofdstuk van de publicatie ‘Ontwerpen in gebiedsontwikkeling: Ontwerpend onderzoek als strategisch instrument’ duidelijk. We kennen ontwerpend onderzoek als instrument voor het zetten van ‘stippen op de horizon’. Maar vandaag de dag hebben we dit instrument ook hard nodig om concrete handelingsperspectieven te schetsen en partijen achter uitvoerbare plannen te scharen.

Het maken van ruimtelijke verkenningen aan de voorkant van gebiedsontwikkeling vraagt in de huidige tijd om een nieuw type ontwerper. Een conceptueel kundige maar ook procesmatig sterke professional die zich bewust is van “politieke verhoudingen, financiële principes en zich manifesteert als strateeg tussen betrokken partijen en disciplines”.

En hoewel dat veel gevraagd lijkt, zien de auteurs dit type ontwerper steeds vaker terug op leidende posities in gebiedsontwikkeling. Alleen vraagt ontwerpend onderzoek in complexe gebiedsontwikkelingen niet alleen veel van de ontwerpers zelf, het vergt ook nieuw opdrachtgeverschap van gemeenten en andere (overheids)partijen. En in dat ontwerpend onderzoek moeten vaak uiteenlopende opgaven in samenhang tot uitvoering worden gebracht, zoals water, bodem, energie, mobiliteit, wonen, gezondheid, groen en biodiversiteit. Ontwerpend onderzoek kan juist dan helpen die samenhang tussen de opgaven en de kansen voor integratie te verkennen. Zo bouwen bijvoorbeeld gemeenten hun regierol weer op, werken zij al in een prille fase samen met andere partijen en vergroten zij hun uitvoeringskracht.

Zorgen voor visie en perspectief

De publicatie is vooral bedoeld voor ontwerpers en professionals zonder ontwerpachtergrond die ontwerpend onderzoek willen toepassen, maar tips kunnen gebruiken hoe zij deze werkwijze op een strategische manier kunnen toepassen. Jutta Hinterleitner, onderzoeker aan de Technische Universiteit Delft en expert op het gebied van ontwerpend onderzoek, is een van de auteurs. Zij hoopt dat de praktische handvatten die in het boekje zijn opgenomen, kunnen helpen om ontwerpend onderzoek een meer betekenisvolle, strategische rol te geven bij integrale gebiedsontwikkeling. “De huidige tijd vraagt om meer dan vergezichten. De urgentie om de ruimtelijke puzzel rondom de grote transitieopgaven te leggen is zo groot, dat het nodig is om naast ontwerpkracht ook strategie een plek te geven. Sturen op coalitievorming en uitvoering wordt steeds meer een onderdeel van ontwerpend onderzoek. Wij hebben geprobeerd om aan de hand van voorbeelden uit te werken hoe dat vorm kan krijgen.”

Maar voordat professionals kunnen proberen om de aanbevelingen uit de publicatie over te nemen, is het volgens Hinterleitner en haar collega-auteurs goed om te kijken welke randvoorwaarden er überhaupt nodig zijn om ontwerpend onderzoek op een effectieve manier in te kunnen zetten. Allereerst moet er ruimte zijn in het ontwerpproces. Ontwerpend onderzoek is geen wondermiddel en daarom ook zeker niet altijd het juiste instrument. Het heeft geen zin als het ontwerpproces al ver gevorderd is en er – impliciet of expliciet – al oplossingen in beeld zijn voor een gebiedsopgave. Ook moeten opdrachtgevers het eens zijn over de ambities en doelen van de uitvraag. Pas dan is het zinvol ontwerpend onderzoek in te zetten.

Concrete aanbevelingen

Een situatie waarbij het niet lukt om de ruimtelijke puzzel te leggen, is een ander geschikt moment om voor deze oplossingsrichting te kiezen. Wanneer het logisch bij elkaar optellen van ruimteclaims en doelstellingen van partijen niet tot de gewenste oplossingsruimte leidt, laat staan tot de gewenste ruimtelijke kwaliteit, kan het maken van nieuwe combinaties helpen aan te wijzen waar en op welke manier er keuzes gemaakt kunnen worden. “Ontwerpend onderzoek is dan van meerwaarde als de opgave inhoudelijk nog gedefinieerd moet worden. Of als delen van de opgave nog niet duidelijk zijn en het ambitieniveau voor verschillende, vaak sectorale deelopgaven als groen of circulariteit nog niet vastligt. Ontwerpend onderzoek kan dan zorgen voor het perspectief dat de opgave verduidelijkt.”

Maar als deze randvoorwaarden (al dan niet gedeeltelijk) aanwezig zijn, hoe kunnen professionals ontwerpend onderzoek dan strategisch inzetten in gebiedsontwikkeling? Het antwoord op die vraag is het sluitstuk van de publicatie. Hinterleitner en haar medeauteurs hebben acht concrete aanbevelingen die zowel voor opdrachtgevers als ontwerpers relevant kunnen zijn.

1. Begin met een heldere uitvraag
2. Haal op wat eerder is gedaan
3. Organiseer procesregie
4. Creëer vrije ruimte
5. Zorg voor strategisch inzicht
6. Haak kennis uit het gebied aan op het juiste moment
7. Betrek gebiedsstakeholders bij de financiering
8. Zorg voor een goede borging van proces en resultaten

Innovatieve oplossingen, ontdekkingen en handelingsperspectieven

Mits goed ingericht en ingeregeld, zorgt ontwerpend onderzoek dus voor een completer zicht op de opgave en de relevante partijen en voor een gedragen gebiedsagenda die voor langere tijd houdbaar is en hen handelingsperspectief geeft. Hinterleitner hoopt dat onderzoekers, opdrachtgevers en andere partijen binnen gebiedsontwikkeling er in slagen om de huidige complexe gebiedsopgaven op te kunnen lossen, met hulp van de in deze kennisbrochure uitgewerkte aanbevelingen. Of ze in ieder geval een zetje te kunnen geven.

“Deze manier van werken helpt het overzicht te krijgen in ruimtelijk en systemisch opzicht en te komen tot innovatieve, maar ook praktisch uitvoerbare oplossingen. Dat gebeurt door samen te werken met experts vanuit verschillende sectoren en disciplines en de kennis uit het gebied aan te haken. Zo kunnen verbanden, inzichten en ideeën ontstaan die in een monodisciplinaire of sectorale setting juist onontdekt blijven.”